सनराईज उद्योग

२०१७ ची गोष्ट आहे. ब्रिटन गॉट टॅलेंट मध्ये एक विनोदवीर आला होता. डॅलिसो चोपंडा नावाचा. भारी कॉमेडियन आहे. तिथे ४-५ मिनिटाच्या स्किटमध्ये त्याने धमाल उडवून दिली होती. त्या स्किट मध्ये ब्रिटन मधील मंदी बद्दल तो विनोदाने म्हणाला होता "इंग्लंड मध्ये रेसेशन आलं आहे असं मी तेव्हा मानेल जेव्हा एखादी भारतीय कंपनी इंग्लंड मध्ये कॉल सेंटर उघडेल." खोटं कशाला सांगू, पण मी सुद्धा त्या विनोदावर हसलो होतो. त्याला कारण होतं. त्याची विनोदाची जातकुळी भन्नाट आहे. डिलिव्हरी क्लास आहे. पण थोडं वाईट वाटलं होतं. ते टाटांनी जे एल आर, टेटली, कोरस स्टील  घेऊन सुद्धा, भारतीय असलेल्या पण इंग्लंडस्थित राहून भारतात पोलाद साम्राज्य उभे करणाऱ्या मित्तलांनी यूरोपातील अर्सेलर घेऊनही असे जोक केले जातात, यासाठी. 

तीन चार दिवसांखाली एअर इंडिया ने बोईंग आणि एअरबस वर ला  ४७० विमानांची ऑर्डर दिली त्याने कदाचित असे जोक करताना कॉमेडियन चार वेळा विचार करतील असं मनाला चाटून गेलं. अमेरिकेचे अध्यक्ष जो बायडेन, फ्रांस चे अध्यक्ष मॅक्रो आणि ब्रिटनचे पंतप्रधान ऋषी सुनक यांनी त्या ऑर्डर बद्दल काय स्टेटमेंट दिलं आहे हे आपण पेपर मध्ये वाचलंच आहे. पण भारताला सुद्धा या ऑर्डरमुळे दूरगामी फायदा होणार आहे असं दिसतं, ज्याबद्दल रिलेटिव्हली कमी बोललं गेलं असं वाटतं. (याआधी अशी मोठी ऑर्डर अमेरिकन एअरलाईन्स ने २०११ साली दिली होती)

भारतात काही सनराईज उद्योग उदयाला येत आहेत आणि एव्हिएशन त्यापैकी एक आहे हे एव्हाना अनेकांना माहिती झालं आहे. असं म्हंटलं जातं की या ऑर्डरपासून प्रेरित होऊन इंडिगो जी, कोविड आधी ३०० विमानांची ऑर्डर देणार होती, ती रिलीज करण्याच्या निर्णयाप्रत आली आहे. आणि कुणास ठाऊक ती कदाचित ५०० ची असेल अशी वदंता आहे. स्वतः टाटांनी आताच्या ऑर्डरची प्राईस हेज करण्यासाठी अजून ३४० विमानांची ऑर्डर देऊन ठेवली आहे असं बोललं जातं. टाटा ग्रुप मधल्या उच्चपदस्थाने ही माहिती शेअर केली होती, जी बहुतेक गोपनीयतेचा भंग झाला म्हणून मागे घेण्यात आली. नुकत्याच चालू झालेल्या अकासा ची सुद्धा ७२ विमानाची डिलिव्हरी पुढील दोन वर्षात अपेक्षित आहे. येणाऱ्या काही वर्षात सगळे मिळून २००० नवीन विमाने भारतात येण्याची शक्यता आहे. 

या उद्योगाला येणाऱ्या काही वर्षात पायलट्स, केबिन क्रू, ग्राउंड स्टाफ, मेंटेनन्स क्रू या क्षेत्रात रोजगार तयार होण्याची शक्यता आहे. त्याच बरोबर विमानातील वेगवेगळ्या सब असेम्ब्ली चा मेंटेनन्स करणाऱ्या व्यावसायिकांना चांगले दिवस यावेत. गेल्या अनेक वर्षात टाटा, महिंद्रा, क्वेस्ट यांनी उद्योगांनी बंगलोर, हैद्राबाद, नागपूर, वडोदरा इथे एव्हिएशन इंडस्ट्रीच्या निगडित उद्योग थाटले आहेत, जे बोईंग, एअरबस, लॉकहीड मार्टिन सारख्या कंपन्यांना विमानांचे स्पेअर पार्टस पुरवतात. त्या उद्योगांना आणि तसेच त्यांच्या व्हेंडर्स ला व्यवसायपूरक परिस्थिती निर्माण झाली आहे. एव्हिएशन इंडस्ट्री मध्ये व्हेंडर म्हणून पात्र होण्यासाठी क्वालिटी चे एंट्री बॅरिअर खूप कडक आहेत. पण त्यांची जर यशस्वीरीत्या पूर्तता केली तर खूप प्रॉस्पेक्ट्स आहेत इतकं नक्की. येणाऱ्या काही वर्षात या सगळ्या व्यवसायाला चांगले दिवस येणार आहेत हे नक्की. 

बाय द वे, या डीलची घोषणा करताना टाटा ग्रुप चे एन चंद्रा, बोईंग चे डेव्हिड कॅलहून, एअरबस चे जेफ निटेल यांना वर्ल्ड मीडिया ने जास्त कव्हर केलं नाही हे आजच्या प्रथेला धरूनच आहे. 

व्यंकटेश

 काल व्यंकटेशला भेटलो. वेंकी म्हणतात त्याला. वय साधारण पस्तीस चाळीसच्या मध्ये. कंपनी पण तशी लहानच, पिनिया बंगलोर मध्ये. सहा सात हजार स्क्वे फूट मध्ये. वयोपरत्वे आणि व्यवसायाच्या साईझच्या दृष्टीने मी मोठा. म्हणून थोडा ताठ्यात गेलो होतो शॉप मध्ये.

वेंकीची स्टोरी अजब, ते मला तिथं दोन एक तास थांबल्यावर कळलं.

२००१-२ च्या सुमारास वेंकी उच्चशिक्षणासाठी अमेरिकेत गेला होता. एम एस झालं, वेंकी ला जॉब लागला. जनरल मोटर्स ची एन व्ही एच मध्ये काम करणारी छोटी, पण हाय टेक कंपनीत. त्या कंपनीत वेंकी चमकला. कंपनीने त्याची ग्रीन कार्ड ची प्रोसेस चालू केली. आणि वेंकी ने तिथं जाहीर केलं की ग्रीन कार्ड बनवू नका कारण सहा महिन्यात मी भारतात जाऊन वडिलांच्या व्यवसायात जॉईन होणार आहे. त्याच्या भारतीय आणि अमेरिकन कलीग्ज ने "द ग्रेट अमेरिकन लाईफ स्टाईल" न सोडण्याचा आग्रह केला. पण वेंकीचा निर्णय फायनल होता.

२००५ ला वेंकी भारतात परतला, आणि जॉईन झाला वडिलांच्या प्रस्थापित इंजियरिंग व्यवसायात. पंचवीस वर्षे जुना व्यवसाय, मार्केट लिडर, कंपनीत शंभर पेक्षा जास्त लोक काम करत आहेत. वेंकीला सेकंड जनरेशन व्यावसायिक म्हणून यापेक्षा चांगलं पिच काय असणार? त्याने धडाक्यात काम चालू केलं.

कंपनीत काही सिनियर पार्टनर्स होते. त्यांना वेंकीची नवीन मॅनेजमेंट स्टाईल झेपत नव्हती. त्याच्यावर बंधनं यायला लागली. बदलत्या काळानुसार लागणारे निर्णय वेंकी घ्यायचा पण सिनियर पार्टनर्सचं त्याला अनुमोदन नसायचं.

शेवटी वेंकीने निर्णय घेतला. वडील आणि त्यांच्या पार्टनर्स पासून वेगळं होण्याचा. त्याने स्वतःचा व्यवसाय थाटला, जिथं मी उभा होतो. व्यंकटेश ने हाय एन्ड रोबोटिक्स मध्ये बिझिनेस चालू केला. मी पोहोचलो तेव्हा तिथे २० लोक काम करत होते. अल्युमिनियम प्रोफाइल मध्ये छोटं ऑफिस थाटलं होतं. डिझाईनचे दोन वर्क स्टेशन. वडिलांच्या प्रस्थापित बिझिनेस मध्ये राहिला असता तर राजा असला असता, पण प्रोग्रेसिव्ह मानसिकतेला खतपाणी जिथं मिळत नव्हतं त्या इझी लाइफस्टाइल ला वेंकी ने तिलांजली द्यायचं ठरवलं आणि स्वतःचा छोटा का होईना पण बिझिनेस चालू केला. प्रतिकुलता येतेच, पण अनुकूलतेतून अशी प्रतिकुलता येण्याचं उदाहरण मी पहिल्यांदा पाहत होतो. पण वेंकीची क्लिअर थॉट प्रोसेस पाहता तो त्यावर मात करेल यात शंका नाही.

तसं बघायला गेलं तर वेंकी दुसऱ्या पिढीचा व्यावसायिक. पण ज्या पद्धतीने त्याने व्यवसाय थाटला, त्याची तुलना फर्स्ट जनरेशन उद्योजकाशी केली तर वावगं ठरणार नाही.

वेंकीच्या युनिट मध्ये जाताना थोडा अहंकार होता माझ्या मनात. तिथून बाहेर पडताना स्वतःलाच वेंकीपेक्षा मी छोटा वाटू लागलो....... सर्वार्थाने.

दोन प्रकारचे लीडर्स

मी दोन प्रकारचे व्यावसायिक लीडर्स बघितले आहेत. 

पहिला प्रकार म्हणजे जे लोकांसाठी काम करतात. म्हणजे लोकांची ग्रोथ ही त्यांच्या केंद्रस्थानी असते. ग्रोथ म्हणजे फक्त आर्थिक ग्रोथ नव्हे, तर सर्वांगीण विकास. त्यासाठी हे लीडर्स आपल्या लोकांना एम्पॉवर करण्यात विश्वास ठेवतात. त्यासाठी ते त्यांना वेगवेगळे निर्णय घेण्यासाठी उद्युक्त करतात.  ते स्वतःची पोझिशन बाजूला ठेवतात आणि फक्त कंपनीचं हित डोळ्यसमोर ठेवतात. 

आमचा रिटायर झालेला प्रेसिडेंट जेफ क्लार्क याबाबत माहीर होता. तो कधीही आपले निर्णय कंपनीवर लादायचा नाही. खरंतर "हे असं करा/करू नका" हे म्हणायची त्याच्याकडे पॉवर होती. पण असे अनेक निर्णय, भले त्याच्या मनाविरुद्ध असतील पण कंपनीच्या हिताचे असतील तर त्याने खुल्या मनाने स्वीकारले. आणि हो, हे करताना अतिशय कन्स्ट्रक्टिव्ह चर्चा केली, समोरच्याला बोलू दिलं, त्याच्या मताचा आदर केला, काउंटर अर्ग्युमेंट करताना व्हेटो कधी वापरला नाही. काही वेळा त्याने त्याच्या निर्णया बद्दल कन्व्हिन्स केलं आम्हाला पण तो लादला नाही. याचा फायदा असा झाला कि प्रत्येकाचा सेल्फ एस्टीम हा जोपासला गेला. शेवटी एकमेकांना आदर देणं म्हणजे हेच नाही का?

जेफ सारखे लोक ही पहिली कॅटेगरी. 

याउलट मी असे काही लोक बघितले आहेत की त्यांचा आपल्या टीमवर अजिबात विश्वास नसतो. (तो जर नसेल तर ही लोक टीम वाढवतात कशाला हा मला नेहमी पडणारा प्रश्न). सतत त्यांना आरोपीच्या कटघर्यात. निर्णय त्यांच्यावर लादायचे आणि ते वर्क आउट नाही झाले तर त्यासाठी टीमला जबाबदार धरायचं. व्यवसायात स्वतः निर्णय घेऊन टाकायचा टीमला विचारायचं नाटक करायचं. म्हणजे सहसा त्यांचा डायलॉग असा असतो "मी अमुक तमुक करायचं ठरवलं आहे. तुम्हाला काय वाटतं?" आता तुम्ही व्यवसायाचे प्रीमियर. तुम्ही ठरवलंच आहे तर आम्ही कशाला विरोध करू? असा लोक विचार करतात. आणि यापुढे जाऊन कुणी काही सुचवलं तर आपल्या पोझिशनचा वापर करून ते म्हणणं हाणून पडायचं. लोक सुद्धा आपल्या कोशात जातात. ते निर्णय घेत नाहीत आणि मग होयबा, किंवा प्राकृत भाषेतील चमचा लोकांची गॅंग आपल्या भोवताली जमा करण्यात तो लीडर धन्यता मानतो. या प्रकारच्या लीडर बरोबर काम करणाऱ्या लोकांची वाढ खुरटते, पर्यायाने व्यवसायाची. 

काळाच्या कसोटीवर सिद्ध होणारं एंटरप्राइज, मग ते कुठल्याही साईझ चं असो, बनवायचं असेल तर पहिल्या प्रकारचे नेतृत्वगुण अंगात बाणवायला हवेत असं माझ्या लक्षात आलं. 

लोकांना भेटलं की हे असं नव्याने काही तरी शिकायला मिळतं. 

व्यवसायाने बाळसं धरल्यावर एका प्रक्रियेत मोठा फरक होतो. फरक बऱ्याच गोष्टीत होतो. पण सगळ्यात मोठा फरक होतो तो निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत. 

व्यवसाय लहान असताना सर्व निर्णय तुम्हाला एकट्याने घ्यायचे असतात. त्यातून परिस्थितीला अनुसरून निर्णय घ्यायची सवय लागते खरी, पण त्या प्रोसेस मध्ये अजून एक घडतं. एकधिकारशाहीचा जन्म होतो. एखाद्या सिच्युएशन कडे आपण जसं बघतो तीच पद्धत बरोबर असा एक फाजील आत्मविश्वास अंगात भिनतो. 

कालानुरूप व्यवसाय वाढतो. त्याला संयुक्तिक असं एक बोर्ड कंपनीत तयार होतं, डायरेक्टर बोर्ड. अगदीच फॉर्मल बोर्ड तयार नाही झालं तरी मग सिनियर लोकांची टीम तयार होते. असं अपेक्षित असतं की आता यापुढे घेतले जाणारे निर्णय हे त्या बोर्ड च्या किंवा कोअर टीमच्या संमतीने घेतले जावेत. मग ते कुठलेही असोत.

इथं खरी गंमत चालू होते. इतके दिवस एकट्याने निर्णय घेण्याच्या आणि त्याची अंमलबजावणी करण्याची सवय लागलेल्या प्रमुखाला अपल्यावरती आता बोर्ड आहे आणि त्याला माझ्यापेक्षा जास्त पॉवर आहे हेच मान्य होत नाही. 

तीच गोष्ट सिनियर लोकांच्या टीमची. या टीमला जर निर्णय प्रक्रियेत सहभागी करून घेतलं नाही तर कुठलाही निर्णय घेताना एकांगी विचार केला जातो, फक्त प्रमुखाच्या मेंदूने, जो व्यवसायाच्या दृष्टीने हितकारक असेलच असे नाही. रादर दीर्घकालीन भविष्याच्या दृष्टीने तो चुकीचा पण असू शकतो.