बालाजी सुतार

माझा मित्र विवेक पत्की औरंगाबादच्या कॉलेज मध्ये अतिशय सुंदर चित्र काढायचा. म्हणजे अजूनही काढत असेलच. पण त्या वेळेला तो आवर्जून आम्हाला त्याची चित्र दाखवायचा. त्याचं आम्ही कॉलेज मध्ये प्रदर्शन भरावल्याचं अंधुकसं आठवतंय.

एके दिवशी त्याने मला त्याने काढलेल्या एका चित्रबद्दल सांगितले. "म्हणजे साधारण त्या चित्राची थीम अशी आहे राजेश, की एक तरुणी ओल्या वस्त्रनिशी नदीतून बाहेर येत आली आहे. तिच्या सुंदर चेहऱ्यावरून पाण्याचे ओघळ वाहत आहेत. तिने तिचे केस पाठीवर मोकळे सोडले आहेत. आणि मान वळवून तिचे मोहक स्मितहास्य विलसत आहे. आणि मी त्या चित्राला नाव ओलेती दिलं आहे"

पुढे जाऊन त्याने हे ही सांगितलं की '"सातारा जिल्ह्यातल्या औंध च्या राजवाड्यात हेच चित्र आहे आणि मी ते कॅनव्हास वर उतरवण्याचा प्रयत्न केला आहे".

त्याने जे वर्णन केलं ते माझ्या मनावर पक्कं ठसलं गेलं. वय पण तेच होतं म्हणा.

दोन तीन दिवसांनी मी गुलमंडीवर फिरत असताना सुपारी हनुमान जवळ एक फ्रेम बनवणाऱ्या दुकानासमोर थबकलो. विवेक ने सांगितलेल्या सारखं हुबेहूब चित्र समोर दिसत होतं. तीच ती मोहक ललना, नखशिखांत भिजलेली, पाठमोरी पण हलकेच मान वळवून भाव विभोर करणारं स्मित देणारी. मी स्तिमित होऊन पाहत राहिलो. दोन मिनिटाने दुकानदार म्हणाला "पावनं, कुठं हरवलात?" मी त्याला त्या कॅनव्हास च्या खाली असलेलं दुसरं चित्र हलवायला सांगितलं. आणि माझ्या चेहऱ्यावर हास्य फुललं.

खाली विसू अशी सही होती. विवेक पत्की ची.

हे लिहिण्याचं निमित्त झालं बालाजी सुतार यांचं लिखाण. बासुदांची ओळख मी करून द्यावी इतकं काही माझं कर्तृत्व नाही. पण एक जाणवतं मात्र की त्यांचं लिखाण हे वेगळ्या धाटणीचं आहे. अगदी  ठसतं ते मनावर. मला खात्री आहे, यापुढे मला कधीही बासुदाचं लिखाण ओळखायला कष्ट पडणार नाही. त्यांच्या लिखाणात त्यांची झोकदार सही एकदम उठून दिसते. अर्थात ते प्रथितयश लेखक अन कवी म्हणून प्रसिद्ध आहेतच. किंबहुना आपल्या व्यापातून वेळ काढून ते कधी त्यांचे शब्द अग्निहोत्र म्हणून उतरवतात तर कधी शीतल चांदणे बनून. कधी दाहक वास्तव म्हणून तर कधी कल्पनेच्या भराऱ्या घेत.

खरं सांगायचं तर बासुदा सारखंच आपल्या एका वेगळ्या शैलीची छाप सोडणारे बरेच जण आहेत. त्यांची सगळ्यांची नावं लिहीत नाही. कारण त्यातून मन दुखवण्याची शक्यता असते. ग्रामीण बाज जपणारे उच्च श्रेणीचं लिहिणारे आहेत, ज्या पार्ल्यात पु ल चं वास्तव्य झालं ती शैली हुबेहूब पकडणारे आहेत, चित्रपट आणि त्याच्या गाण्याचं विवेचन करणारे आहेत, पुरोगामी असूनही विषय छान मांडणारे आहेत, गूढकथा, भयकथा लिहिणारे आहेत, एखादया कुंभाराप्रमाणे कुठल्याही विषयाला आकार देणारे आहेत, विनोदाचा बाज पकडणारे आहेत, तात्विक लिहिणारे आहेत, अध्यात्मिकही लिहिणारे आहेत. चित्रकार आहेत, छायाचित्रकार आहेत.

बस, या फेसबुकच्या उंचच उंच वॉल ओलांडून तुम्हा सगळ्यांचं लिखाण फलो फुलो हीच सदिच्छा.

व्हिजन

नुकतंच आम्ही कंपनीचं एक्स्पान्शन केलं. जवळपास ३५०० स्क्वे. फूट ने कंपनी वाढवली. तीन शेड रेंट वर घेतल्या. पण हे जेव्हा मी ठरवत होतो तेव्हा माझ्या मनाची तयारी तीन शेड पैकी फक्त एका शेडची होती. ऑफिस मध्ये जागा खूप कमी झाली होती अन पोरं एकमेकांना धक्के मारत चालत होती. आणि एक मला छोटी कॉन्फरन्स रम बनवायची होती. मी आपलं एक शेड घेऊन ते कसं बसवायचं याचा विचार करत होतो.

अमेरिकन जेफ आला होता. सगळं ऐकल्यावर म्हणाला, तू कमीतकमी दोन शेड घे, जर तीन घ्यायला भीती वाटत असेल तर. मी त्याला एक शेड कशी आपले एक्स्पेनसेस कमी ठेवेल वगैरे पटवला. जाताना क्लोजिंग मिटींगला म्हणाला, दोन शेड घे. तुला लागतील. मी हो बोललो. शेड मालक एक दिवशी आला अन म्हणाला "आता एक शेड उरली ती कुणाला देत शोधू. तुम्हीच घ्या" मी जेफला फोन करून विचारलं तर म्हणाला "I would love to have all three of them. It is good for future. I envision that you will occupy all of them"

आज आमची कंपनी दृष्ट काढण्याइतकी चांगली झाली आहे.

सांगायचा मुद्दा हा की ही जी व्हिजन, दूरदृष्टी असणं हे फार गरजेचं आहे. आज खर्च करण्याची क्षमता आणि भविष्य डोळ्यासमोर ठेवून काही प्लॅन करणे ही तारेवरची कसरत असते खरी. पण एकदा जमली की बिझिनेस मधील आयुष्याचा बगीचा बनून जातो. (खरं तर पहिल्या क्वार्टर मध्ये आमची लागली आहे. म्हणजे माणसं वाढवली, एरिया वाढला आणि सेल गंडला. पण हा जेफ म्हणतोय की मी सांगतोय, it will pay off. )

व्हिजनरी लोकांचा दृष्टिकोन वेगळा असतो. त्यांच्या कल्पनाशक्तीतून जेव्हा ते काही प्रत्यक्षात आणतात त्याचे परिणाम दूरगामी असतात. पन्नास वर्षे, कदाचित शंभर वर्षानंतर सुद्धा आपण हे कसं सुचलं असेल हा विचार करून अचंबित होतो.

आजचं सी एस टी (जुनं व्ही टी) स्टेशन तुम्ही बहुतांश लोकांनी अनुभवलं असेलच. शंभर सव्वाशे वर्षांपूर्वी बनवलेल्या या वास्तूत आज लोकांची इतकी गर्दी वाढली तरी त्याला ती सामावून घेते. माणूस गुदमरत नाही. याउलट पन्नास वर्षांपूर्वी बांधलेल्या चर्चगेट ला जा. कधी एकदा तिथून बाहेर पडतो असं होतं.

सुमंत मूळगावकारांनी पिंपरीचा टेल्को चा प्लांट बनवला. साठच्या दशकात. प्रशस्त. चार पदरी रस्ते आणि बिल्डिंग पण भव्य. इथल्या ऑफिस ब्लॉक मध्ये अजिबात ए सी लागत नाहीत. या उलट १९९६ साली बांधलेला पॅसेंजर कार चा प्लांट बघा. व्हिजन मध्ये फरक म्हणजे काय ते जाणवतं.

चंदिगढ, मुंबई चा फोर्ट आणि फाउंटन एरिया, साऊथ दिल्ली हा भाग बघितला असेलच. आज इतक्या वर्षानंतर आपली ओळख टिकवून आहे.

भारतातील आय आय टी वा आय आय एम, स्पेस प्रोग्रॅम, काही प्रदेशात मोक्याच्या जागी बांधलेली धरणं हे दूरदृष्टी असण्याची काही उदाहरणं. (अर्थात आज ही आपण पाण्याच्या उपलब्धतेबद्दल काळजी करतो हे त्या दूरदृष्टीची व्याप्ती मोठी नसल्याचं एक उदाहरण)

माझ्या कंपनीच्या बाजूला नांदेड सिटी बांधली जात आहे. सध्या जवळपास २० ते २५% कन्स्ट्रक्शन झालं आहे. मला आतलं इन्फ्रास्ट्रक्चर भारी वगैरे वाटतं. परवा पार्टनर मात्र या विषयावर बोलताना म्हणाला "पाच वर्षांनी जेव्हा ही सिटी पूर्ण भरेल तेव्हा राडा होणार आहे. हे जे काय इन्फ्रा स्ट्रक्चर बनवलं आहे हे त्यावेळेला अपूर्ण असेल. पुढे जाऊन तो हे ही म्हणाला "अर्थात अकरा माजली बिल्डिंग मध्ये वरच्या मजल्यावर कुणी गचकला तर त्याची डेड बॉडी कशी आणायची याची सोय न करणाऱ्या किंवा बिल्डिंगमध्ये पार्क होणाऱ्या वाहनांसाठी आजही शहराच्या रस्त्याकडे आशाळभूत नजरेने बघणाऱ्या लोकांकडून तू काही फार अपेक्षा ठेवू नकोस"

सिक्रेट नावाचं पुस्तक आहे. कल्पनाशक्तीला ताण देऊन जेव्हा आपण भविष्यात डोकावून बघणं ही एक कला आहे. या पुस्तकात हे फार वेगळ्या पद्धतीने सांगितलं आहे. आजपासून पाच किंवा दहा वर्षांनी मी असा असेल हे चित्र जो रंगवू शकतो ते प्रत्यक्षात येतं असं त्यांनी त्याच्यात लिहिलं आहे. भले त्या चित्रावर आज तुमचे जवळचे लोकं हसतील किंवा चिडचिड करतील. पण तुम्ही त्याने खचून न जाता ते चित्र पुन्हा रंगवा, चित्र फिकट झाले असेल तर पुन्हा गडद करा. ते मूर्त स्वरूपात येतं. असं मी नाही म्हणत, त्या पुस्तकात लिहिलं आहे

एकंदरीतच दूर दृष्टीची सृष्टी बसवणं अवघड असतं हे खरं!

(पुस्तकाचा दाखला दिला की तुम्ही माझ्यावर हसणार नाहीत किंवा चिडचिड करणार नाहीत 😊😊)

दोन प्रोफेशन

लहानपणी मला दोन प्रोफेशन चं विलक्षण आकर्षण होतं. एक होतं स्कुटर मेकॅनिक आणि दुसरं मिलिटरी.

नासिक ला असताना माझ्या एका मित्राचं सायकल रिपेयर करण्याचं दुकान होतं. तिथे सायकल रिपेयर करायला किंवा हवा भरायला नेली की मी तासनतास सायकल सर्व्हिसिंग बघत बसायचो. तो मित्र आम्हाला पंपाने हवा भरू द्यायचा. मला फार मजा यायची. हाच नाद पुढे स्कुटर रिपेयर कशी करतात हे बघण्यापर्यंत वाढला. स्पार्क प्लग साफ करणे ही कृती म्हणजे सुखाची परमावधी असायची. किंवा पूर्वी बजाज ला पावसात एक टिपिकल प्रॉब्लेम येऊन स्कुटर बंद पडायची. तो प्रॉब्लेम म्हणजे इंजिन जवळ एक कॉइल असायची अन तिच्यावर पाण्याचे थेंब पडले की स्कुटर बंद व्हायची. ती कोईल कोरडी करून स्कुटर चालू केली की मला कोण आनंद व्हायचा. बऱ्याचदा स्वप्नात मी '' ए शंकऱ्या १२-१३ चा पाना घे" असं ओरडतो आहे आणि स्कुटर्स पटापट रिपेयर करतो आहे असं यायचं.

पुढे आयुष्याचं दान वेगळं पडलं आणि मी मेकॅनिक चा मेकॅनिकल इंजिनियर झालो. पण आजही कार पंक्चर झाली की टायर बदलायला मला फार आवडतं. आणि कधी पंक्चर काढण्यासाठी मला स्वतः ला दुकानावर जावं लागलं च तर ट्यूब मध्यें हवा भरल्यावर त्या माणसाने पाण्याच्या टबात ट्यूब टाकल्यावर जे हवेचे बुडबुडे येतात त्याने त्या दुकानदारापेक्षा मीच जास्त हरखून जातो. आणि त्याने त्या टायर मधून काढलेला आता पर्यंतचा प्रत्येक खिळा मी जणू काही हा प्रकार पहिल्यांदाच बघतो आहे, तितक्याच उत्कंठतेने आजतागायत बघत आलो आहे.

आणि दुसरं म्हणजे मिलिटरी. का कोण जाणे मला सैनिक व्हायचं कुठून डोक्यात घुसलं ते काही आठवत नाही. पण पाचवीला मला साताऱ्याच्या सैनिक स्कुल मध्ये ऍडमिशन मिळाली होती. आईने पार रडून गोंधळ घातला आणि मी मग नाशिकला पुढचं शिक्षण पूर्ण केलं. औरंगाबाद ला असताना एका भावाला भेटायला शिवाजी प्रेपरेटरी स्कुल मध्ये जाणं झालं तेव्हा मला त्याचा मनस्वी हेवा वाटला. पुढे डिप्लोमा ला सुद्धा मला सर्व्हिस सिलेक्शन बोर्डाचा भोपाळ चा कॉल आला होता. पण ज्या दिवशी टेस्ट होती त्याच दिवशी फायनल ची ओरल आली आणि माझा तिथे जायचा चान्स हुकला.

आमच्या न्हाव्याने मला एकदा विचारलं "मिलिटरी कट करू का?" मी नाही म्हणायचा प्रश्नच नव्हता. तेव्हापासून मी मिलिटरी कट च सांगतो. परत केस वाढेपर्यंत का होईना आरशात बघितल्यावर मी साध्या वेशातील सैनिक असल्याचा भास होतो. एकदा ट्रेन मध्ये असाच मिलिटरी कट करून प्रवास करत होतो आणि नेताजींचा सैनिकी वेशातील फोटो असलेलं विश्वास पाटलांचं महानायक वाचत होतो. ते पाहून शेजारची एक उत्तर भारतीय तरुणी, अर्थातच सुंदर, म्हणाली "भैया, आप डिफेन्स मे हो" हा प्रश्न ऐकून मला इतका आनंद झाला होता की ती मला भैया म्हणल्याचं  जाणवलं पण नाही.

काही वर्षांपूर्वी बिशप स्कुल मध्ये गॅदरिंग ला कर्नल ललित राय म्हणून कारगिल मध्ये शौर्य गाजवलेले, प्रमुख पाहुणे म्हणून आले होते. त्यांनी जी कथा सांगितली त्यावेळी अक्षरश: मी रोमांचित झालो होतो. भाषणाच्या शेवटी जेव्हा त्यांनी "भारत माता की जय" असा नारा दिला तेव्हा माझ्या सब कॉन्शस माईंड मधला तो सैनिक उभ्या जागी थिजला होता.

आजही कधी मिलिटरी कट केल्यावर सदर्न कमांड च्या भागात मी जॉगिंग ला गेलो की तिथला एखादा सेंट्री मला ''जयहिंद साब" म्हणत सलाम ठोकतो. तेव्हा मी खरं कोण आहे हे कळलं तर पोकळ बांबूचे फटके बसतील याची तमा न बाळगता मी पण पटकन "जयहिंद" म्हणत त्याला रिस्पॉन्स देतो. त्यावेळी मी खरं तर औट घटकेचा का होईना, इंडियन आर्मी चा जवान होतो. आणि पुढे गेल्यावर मनोमन लष्कराबद्दलची कृतज्ञतेची भावना अंगभर सरसरत जाते.

असे हे दोन प्रोफेशन. एकमेकांपासून एकदम अलग. जर आयुष्य परत रिवाईंड झालं तर यापैकी एक व्हायला नक्कीच आवडेल.

जेफ क्लार्क

बऱ्याचदा पोस्ट मध्ये जेफ चा उल्लेख येतो. परवा मिलिंद ने विचारलं '"हा जेफ काल्पनिक आहे का?" त्यावरून वाटलं ह्या जेफ बद्दल सांगावं.

जेफ्री जॉन्सन क्लार्क हे पूर्ण नाव. वय ५९. अमेरिकन पद्धतीप्रमाणे त्याला जेफ म्हणून संबोधतो. त्याची अन माझी ओळख २००७ साली बंगलोर ला झाली. पहिल्या भेटीतच आमची दोस्ती झाली. त्याच्या बरोबर त्यावेळेला बॉब म्हणून एक कालिग होता. जेफ सांगतो "मी त्या वेळेसच बॉब ला सांगितलं होतं की जर भारतात आपण पार्टनरशिप केली तर ती अल्ट्रा बरोबर असेल".

या जेफ च्या अंगात अजिबात बडेजाव नाही. मी २०१० ला अमेरिकेला गेलो तेव्हा त्याला डेट्रॉईट ला भेटलो. आणि तो बसतो सिनसिनाटी ला. त्यानंतर तो भारतात येत राहिला. या आमच्या भेटीत तो सेटको चा प्रेसिडेंट आहे याचा पुसटसा देखील दर्प आम्हाला जाणवला नाही. २०११ ला मी जेव्हा सिनसिनाटी ला गेलो अन जेव्हा त्याची केबिन, कॉन्फरन्स रूम बघितली तेव्हा मनोमन चरकलो. सेटको मध्ये त्याला किती मान आहे हे ही दिसलं.

जेफ काम जरी खूप करत असला तरी अत्यंत कुटुंब वत्सल आहे. बायको पॅटी आणि दोन पोरं बिल आणि स्मिथ यांच्याशी त्याचं मोहक नातं आहे. इतकंच नाही तर बाकी कुटुंबाच्या गोतावळामध्ये तो रमतो. वडील, जे नुकतेच गेले, भाऊ याच्याशी त्याचे जिव्हाळ्याचे संबंध आहेत. इतकं असलं तरी टिपिकल अमेरिकन पद्धती प्रमाणे जीवनाबद्दल त्याच्या कल्पना क्लीअर आहेत. मुलांच्या लग्नानंतर मला त्यांच्या बरोबर राहायला जमणार नाही असं तो स्पष्ट सांगतो.

त्याचे सहकारी आणि बाकी कर्मचार्यांशी त्याचे स्नेहबंध आहेत. डेट्रॉईट ला जाताना तिथल्या टेक्निशियन साठी आठवणीने एका फेमस बेकरीतून तो केक्स, पेस्ट्री वगैरे घेऊन जातो. मागच्या महिन्यात जिम ब्रोझ नावाचा आमचा सहकारी भारतात कामासाठी आला होता. पंधरा दिवस आधी जिमची गुडघ्यांची मायनर सर्जरी झाली होती. जेफ ने त्याला बिझिनेस क्लास ने पाठवलं. गेले तीन चार महिने मी बेधुंद कामासाठी फिरलो. जुलैत तर कहर झाला होता. भुवनेश्वर, हैदराबाद, बंगलोर, चेन्नई, औरंगाबाद दोन वेळा, दिल्ली दोन वेळा. काही विचारू नका. २३ जुलै ला, शनिवारी जेफ दिल्लीत पोहोचला. "२४ ला रविवार आहे, तर मी आराम करणार आहे. तू रविवारी रात्री किंवा सोमवारी सकाळी ये" मला मेसेज दिला. तो येईल तेव्हा रविवारी दिल्ली त्याला फिरवायची असं खरं तर ठरलं होतं. मी सोमवारी २५ ला भेटलो आणि म्हंटलं "आपल्याला दिल्ली बघायची होती. तू काय आरामाचं काढलं" तर जेफ म्हणाला "मी नोटीस केलं की तू गेले काही दिवस खूप घराबाहेर आहेस. या रविवारी तू फॅमिली बरोबर वेळ घालवावा असं मला वाटलं. मी येतच असतो, तेव्हा नंतर दिल्ली बघू" मी अवाक झालो. आमच्या कार च्या ड्रायव्हर ने Marriott कधी बघावं म्हणून त्याला २४ व्या मजल्यावर नेऊन जेवण खाऊ घातलं. हीच कार पाहिजे म्हणून मागणी नाही. वैभवी मंडलिक पासून ते कैलास, विष्णूजी की रसोई पर्यंत पुण्यातल्या यच्चयावत बल्लवानी त्याच्या पोटावर केलेले अनन्वित अत्याचार त्याने हसतमुखाने पचवले आहेत.

समोरच्या वर प्रेशर न टाकता त्याच्याकडून काम करवून घेण्याची त्याची हातोटी आगळी आहे. तो स्वतः ही अत्यंत कामसू आहे. सतत कामाबद्दल विचार करत असतो. पैसे खर्च किती अन कसे करायचे याचं त्याला भान आहे. त्याला आणि सेटको च्या सिनियर लोकांना बिझिनेस क्लास ने एयर ट्राव्हेल करणे अवघड नाही. पण जेफ म्हणतो, आम्ही सगळ्यांनी इकॉनॉमी ट्राव्हेल केलं तर वर्षाला लाखभर डॉलर वाचवू शकतो आणि त्या पैशातून काही इक्विपमेंट्स घेऊ शकतो. असं असलं तरी वेस्टर्न लोंकांमध्ये दिसणारी कंजूषगिरी जेफ मध्ये पासंगाला पण नाही आहे.

माझे अन जेफचे वैयक्तिक संबंध अत्यंत जिव्हाळ्याचे आहेत. आम्ही भेटलो की कायम हास्याची कारंजी उडत असतात. अमेरिकन लोकांवर तो स्वतः खूप विनोद करतो आणि मी जर केले तर त्याला अगदी खळखळून दाद देतो. त्याचे अनंत किस्से आहेत. सांगायचे म्हंटले तर दोन तीन पोस्ट होतील. माझ्या कामावरचा ताण कसा कमी होईल यावर तो माझ्याइतकाच, किंबहुना जास्त, विचार करतो. सेटको ग्रुप मध्ये टर्न ओव्हर प्रमाणे आमची कंपनी सगळ्यात लहान आहे. पण जेफ ला आम्हा सगळ्याबद्दल कमालीची आत्मीयता आहे.

असा हा जेफ....एक सहकारी.......एक मित्र.......आणि सगळ्यात महत्त्वाचं, एक सच्चा अन दिलदार माणूस. 

Complescancy

फार वर्षांपूर्वी मला एका नातेवाईकांचा फोन आला होता. ते राहायचे औरंगाबादला. त्यांच्या मुलाला प्रोजेक्त करायचा होता कंपनीत. मी त्या संदर्भात त्यांना काही प्रश्न विचारले. ते म्हणाले "मी मुलाला विचारून सांगतो" मी म्हणालो "तुम्ही फोन नका करू. मुलाला माझा नंबर द्या अन फोन करायला सांगा. मी बोलतो अन काय आहे ते त्याला सांगतो" मुलाचा ही फोन आला नाही अन नातेवाईकांचा पण.

परवा ची गोष्ट. मित्राचा फोन आला. पाच महिन्याने मुलगा अमेरिकेला जाणार आहे, तो पर्यंत तुझ्या कंपनीत ट्रेनिंग दे. मी मुलाशी बोलतो म्हणून सांगितलं. मित्र मुलाला घेऊन आला. मी ऐकलं. त्याची आवड इंडस्ट्रीयल इंजिनियरिंग ची. आणि राहायला सोलापूर रोडला, लोणी च्या आत. मी म्हणालो "तुझ्या भविष्याच्या दृष्टीने, ट्रेनिंग साठी तुला मास प्रोडक्शन ची कंपनी चांगली राहील. आणि माझी कंपनी रिपेयर बिझिनेस मध्ये. परत तुझ्या घरापासून चाळीस किमी लांब. मी योग्य त्या कंपनीत हडपसर मध्ये ट्रेनिंग अरेंज करतो" फोन झाले, मित्राच्या कंपनीत ट्रेनिंग साठी शब्द टाकला. पोरगा एक दिवस गेला. अन नंतर गायब.

माझा असा अनुभव आहे. पालक लोकांच्या आपल्या पोराबद्दल अवास्तव कल्पना असतात. मुलांनी आपली लाईन सेट केली असते आणि आपण आई बाप विनाकारण काळज्या करत असतो किंवा काळजी करतो हे दाखवत असतो. मुलं सुद्धा देखल्या देवा दंडवत करतात आणि त्यांना जे करायचं ते करतात. म्हणून मी आई वडिलांनी फोन केला तरी मुलांशी बोलण्याचा आग्रह धरतो.

बाकीच्यांचं काय सांगायचं. आमचे चिरंजीव मेकॅनिकल ला असून माझ्या कंपनीत अजून आले नाही आहेत. मला तर नेहमी प्रश्न पडतो की आपण जो बिझिनेस करतो त्यात स्वतः च्या पोराला आकृष्ट करत नाही तर बाकीच्या पोरांना काय ढेकळं करणार. आता प्रोजेकट चालू केला आहे फायनल चा. बहुधा जे मार्केट मध्ये दिवे लावतो त्याचा मिणमिणता का होईना प्रकाश पडतोय. कशामुळे ते देव च जाणे.

अजून एक निरीक्षण आहे. हा अनुभव शहरातले मुलं आणि त्यांचे आई वडील यांच्या बाबतीत येतो. ज्यांचे आई वडील इंजिनियरिंग किंवा तत्सम ट्रेंड शी संबंधित नाही त्यांचे कधी फोन येत नाहीत. ती पोरं येतात, काम करतात, पास होतात, पेढे देऊन जातात, नोकरीला लागतात आणि लाईफ बनवतात. शक्यतो ही मुलं आणि त्यांची कौटुंबिक परिस्थिती ही फार श्रीमंतीची असते असं ही नाही, किंबहुना ती नसतेच.  कुणी तुषार सोलापूर हुन, तर एखादा संतोष अहमद नगर च्या जवळ कुठल्या खेड्यातून. मला तर आजकाल असं नेहमीच वाटतं की भारताचं भविष्य यश मंडलिक सारख्या मध्यमवर्गीय किंवा उच्च मध्यमवर्गीय घरातून आलेल्या मुलांपेक्षा या स्वबळावर वाट शोधत आलेल्या विक्रम सारख्या मुलांच्या हातात सुरक्षित आहे.

कदाचित शहरीकरणामुळे आलेली वेगवेगळ्या आकर्षणात ही मुलं इतकी मग्न असतात की या मुलांना ध्येय नीट दिसत नाहीत आणि सुखवस्तू पणा त्यांना complacent बनवतो, असं मला वाटतं.

फंडे

काही मार्केटिंगचे फंडे येडं करून सोडतात. गोष्ट छोटीच असते, पण हे ह्या मंडळींना कसं सुचलं असा विचार मनात आल्याशिवाय राहत नाही.

प्रत्येक विमान कंपनीच्या दोन शहरांमधल्या विमान प्रवासाला एक विशिष्ट नंबर असतो. आणि त्या नंबर च्या अगोदर दोन अक्षरचं प्रिफिक्स असतं. उदा: जेट एयरवेज ला 9W873, किंवा स्पाईस जेट ला SG3308.

तसं इंडिगो चं आहे 6E.

आणि त्यांनी त्यांच्या इन फ्लाईट मॅगेझिन चं नाव ठेवलं आहे हॅलो 6E. आता जर का हे पटकन म्हंटलं तर त्याचा उच्चार काय होतो ते म्हणून बघा. अर्थात विमानातले एयर होस्ट वा होस्टेस हे हॅलो सिक्स इ असं म्हणतात, कटाक्षाने. ट्रेनिंग च दिलं असेल तसं.

हे प्रिफिक्स निवडण्याचा चॉईस जर विमान कंपनीला नसेल तर फार काही कौतुक नाही, पण जर असेल तर इंडिगो च्या मार्केटिंग प्रोफेसर बद्दल कौतुक वाटतं.

गोष्ट छोटीसी पण इंडिगो जरा हटके.

पोस्ट लिहिता दोन गोष्टी आठवल्या. अमूल म्हणजे Anand Milk Udyog Ltd आणि M&M म्हणजे सुरुवातीला मोहम्मद&महिंद्रा असं होतं कारण ते दोघे पार्टनर होते. फाळणीनंतर मोहम्मद पाकिस्तानात गेले आणि M&M आता काय म्हणून ओळखायचं तर mahindra & mahindra असं नाव झालं.

इतकंच काय सेटको हे आमचं नाव जे स्पिण्डल मध्ये फेमस आहे ह्याचं अमेरिकेतील मूळ नाव आहे Standard Electrical Tool Company S E T C O.

नावाचा प्रवास कसा होईल अन कुठे पोहोचेल, सांगता येत नाही.

डोमेन

माझ्या कंपनीचं नाव सेटको च्या आधी अल्ट्रा प्रिसीजन स्पीडल्स प्रायव्हेट लिमिटेड असं होतं. त्यातल्या पहिल्या तीन शब्दाचं abbreviation वापरून म्हणजे UPS मी वेबसाईट च्या डोमेन नेम साठी अर्ज केला साधारण २००३ साली. आता काय पद्धत आहे ते माहित नाही, पण त्यावेळेला तीन चॉईस तुम्हाला द्यावे लागायचे. मी पहिला चॉईस www.ups.co.in असा दिला आणि पुढे अजून दोन चॉईस लिहून दिले. सुदैवाने मला जो पहिला चॉईस दिला ते डोमेन नेम मिळालं. www. ups. co. in. आम्ही साईट बनवली. लॉन्च केली. लोकांनी कौतुक ही केलं, काहींनी वेड्यात ही काढलं. कशात काही नाही तर वेब साईट बनवली म्हणून.

साधारण दोन एक वर्षांनी मला एक खूप मोठं बाड कुरियर ने आलं.   अग्रगण्य लॉ फार्म कडून . तर ती होती लीगल नोटीस. यु पी एस म्हणजे युनायटेड पार्सल सर्व्हिस ह्या कंपनीची. आणि ते म्हणत होते की आम्ही ups.co.in वापरून act of infringement केलं आहे. आणि बऱ्या बोलाने ते आम्हाला सरंडर करा नाहीतर आम्ही तुमच्या वर लीगल ऍक्शन घेऊ.

मला पहिल्यांदा तर काही सुधारलं च नाही. मी आपलं, यु पी एस गंडलं असा विचार करून ते बाड कोपऱ्यात ठेवून दिलं.

दोन दिवसांनी मात्र दिल्लीहून वकिलाचा फोन आला. नोटीस मिळाली का? आणि बाकी सगळे तारे तोडले. तुमच्यावर केस टाकू आणि अलाना फलना दंड पडेल वगैरे. टिपिकल मध्यम वर्गीय धंदेवाईक माणसाचं जे व्हावं तेच माझं झालं, धाबे दणाणले. ते वकील लोकं दररोज मला फोन करायचे आणि वेगवेगळ्या कहाण्या सांगायचे.

ह्या सगळ्या प्रकारात मला एक कळत होतं की ते यु आर एल हे मला दिलं होतं. मी काही त्यासाठी धडपडलो नव्हतो. आणि इंश्युइंग ऑथोरिटी भारत सरकार होती.

माझे एक जवळचे नातेवाईक खूप चांगले वकील आहेत. त्यांच्याकडून एक झ्याक लेटर बनवलं अन पाठवून दिलं त्या लॉ फर्म ला. आणि त्या काळात नेट वर नेम होस्टिंग च्या खूप केसेस चा किस पाडला. त्या सगळ्यात माझ्या लक्षात आलं की युनायटेड पार्सल सर्व्हिस आम्हाला मसल पॉवर ने लपेट्यात घेत होतं. लीगली ते आम्ही त्यांना डोमेन नेम द्यायला अजिबात बांधील नव्हतो.

माझा हा व्ह्यू मी बोलून दाखवला. मग ते मला हळूहळू पैसे ऑफर करू लागले. मुळात मला ते डोमेन नेम द्यायचं नव्हतं. कारण दोन तीन वर्षात ते बऱ्यापैकी पॉप्युलर झालं होतं आणि आमच्या नावाला संयुक्तिक ही होतं. त्या उपरही ते पैसे जे ऑफर करत होते ते म्हणजे तोंडाला पाने पुसण्याचा प्रकार होता.

एव्हाना माझ्या लक्षात आलं की यु पी एस कितीही मोठी कंपनी असू द्या, पण माझी इच्छा नसेल तर डोमेन नेम ते माझ्याकडून काही हिरावून घेऊ शकत नाही. माझं काही त्या डोमेन नेमवाचून काही अडणार होतं अशातला भाग नाही आणि माझं कंपनीच्या नावावर प्रेम होतं, डोमेन नावावर नाही. पण ज्या पद्धतीने यु पी एस आमच्याशी बोलत होती ती खूप अरेरावीची भाषा होती.

मी सरळ एक किंमत ठरवली. ती लिहीत नाही इथे पण एकंच सांगतो, त्या काळात जर ती आम्हाला मिळाली असती तर तेव्हाच गाशा गुंडाळून हरी नाम घ्यायला मोकळा झालो असतो. फोन आला अन धडधडत्या अंत:करणाने मी ती फिगर सांगितली. न जाणो ते हो म्हंटले तर.

पण झालं उलटंच. तो समोरचा वकील उसळला च. तुम्ही स्वतः ला कोण समजता, जितके पैसे देतोय ते घेऊन गप्प व्हा, इतके पैसे तुम्ही जन्मात तरी कमवाल का, लायकी बघून पैसे मागा.

किंमत ठरवताना माझ्यातला वरण भात सळसळत होता पण जेव्हा त्याने माझी लायकी काढली तेव्हा मात्र नागपूरच्या सावजी मटणाच्या काळ्या मसाल्यापासून ते कोल्हापूरचा तांबड्या पांढऱ्या रस्यापर्यंत (व्हाया मराठवाड्यातील हिरवा ठेचा) सगळं फुरफुरु लागलं अन त्याला सांगितलं "भावड्या, जा तुला काय करायचं ते कर. पण डोमेन नेम हवं असेल तर ही किंमत, नाहीतर चल हवा येऊ दे"

धमकीवरून नंतर अजीजी ची भाषा झाली, पण आम्ही काही बधलो नाही. सरतेशेवटी त्यांनी डोमेन नेम वापरण्या बाबत आमची काही हरकत नाही असं पत्र पाठवलं. ते पत्र ही असं होतं, जणू काही ते आम्हाला परवानगी देऊन फार उपकार करत आहेत.

आता तर माझ्या कंपनीचं नाव ही अल्ट्रा प्रिसीजन स्पिन्डल नाही पण तरीही त्या डोमेन नेम ची मालकी आमच्याकडेच आहे. बाकी तो लायकी काढणारा वकील आज भेटायला पाहिजे.

सांगायचं एकच, जे तुमचं आहे ते तुमचं च. फुकाचा जोर टाकून कुणी हिरावून नाही घेऊ शकत. कंपनी छोटी आहे म्हणून असोसिएटेड मोठ्या कंपनीची अरेरावी ऐकून घेऊ नये.

सदिच्छा

माझा मित्र विवेक पत्की औरंगाबादच्या कॉलेज मध्ये अतिशय सुंदर चित्र काढायचा. म्हणजे अजूनही काढत असेलच. पण त्या वेळेला तो आवर्जून आम्हाला त्याची चित्र दाखवायचा. त्याचं आम्ही कॉलेज मध्ये प्रदर्शन भरावल्याचं अंधुकसं आठवतंय.

एके दिवशी त्याने मला त्याने काढलेल्या एका चित्रबद्दल सांगितले. "म्हणजे साधारण त्या चित्राची थीम अशी आहे राजेश, की एक तरुणी ओल्या वस्त्रनिशी नदीतून बाहेर येत आली आहे. तिच्या सुंदर चेहऱ्यावरून पाण्याचे ओघळ वाहत आहेत. तिने तिचे केस पाठीवर मोकळे सोडले आहेत. आणि मान वळवून तिचे मोहक स्मितहास्य विलसत आहे. आणि मी त्या चित्राला नाव ओलेती दिलं आहे"

पुढे जाऊन त्याने हे ही सांगितलं की '"सातारा जिल्ह्यातल्या औंध च्या राजवाड्यात हेच चित्र आहे आणि मी ते कॅनव्हास वर उतरवण्याचा प्रयत्न केला आहे".

त्याने जे वर्णन केलं ते माझ्या मनावर पक्कं ठसलं गेलं. वय पण तेच होतं म्हणा.

दोन तीन दिवसांनी मी गुलमंडीवर फिरत असताना सुपारी हनुमान जवळ एक फ्रेम बनवणाऱ्या दुकानासमोर थबकलो. विवेक ने सांगितलेल्या सारखं हुबेहूब चित्र समोर दिसत होतं. तीच ती मोहक ललना, नखशिखांत भिजलेली, पाठमोरी पण हलकेच मान वळवून भाव विभोर करणारं स्मित देणारी. मी स्तिमित होऊन पाहत राहिलो. दोन मिनिटाने दुकानदार म्हणाला "पावनं, कुठं हरवलात?" मी त्याला त्या कॅनव्हास च्या खाली असलेलं दुसरं चित्र हलवायला सांगितलं. आणि माझ्या चेहऱ्यावर हास्य फुललं.

खाली विसू अशी सही होती. विवेक पत्की ची.

हे लिहिण्याचं निमित्त झालं बालाजी सुतार यांचं लिखाण. बासुदांची ओळख मी करून द्यावी इतकं काही माझं कर्तृत्व नाही. पण एक जाणवतं मात्र की त्यांचं लिखाण हे वेगळ्या धाटणीचं आहे. अगदी  ठसतं ते मनावर. मला खात्री आहे, यापुढे मला कधीही बासुदाचं लिखाण ओळखायला कष्ट पडणार नाही. त्यांच्या लिखाणात त्यांची झोकदार सही एकदम उठून दिसते. अर्थात ते प्रथितयश लेखक अन कवी म्हणून प्रसिद्ध आहेतच. किंबहुना आपल्या व्यापातून वेळ काढून ते कधी त्यांचे शब्द अग्निहोत्र म्हणून उतरवतात तर कधी शीतल चांदणे बनून. कधी दाहक वास्तव म्हणून तर कधी कल्पनेच्या भराऱ्या घेत.

खरं सांगायचं तर बासुदा सारखंच आपल्या एका वेगळ्या शैलीची छाप सोडणारे बरेच जण आहेत. त्यांची सगळ्यांची नावं लिहीत नाही. कारण त्यातून मन दुखवण्याची शक्यता असते. ग्रामीण बाज जपणारे उच्च श्रेणीचं लिहिणारे आहेत, ज्या पार्ल्यात पु ल चं वास्तव्य झालं ती शैली हुबेहूब पकडणारे आहेत, चित्रपट आणि त्याच्या गाण्याचं विवेचन करणारे आहेत, पुरोगामी असूनही विषय छान मांडणारे आहेत, गूढकथा, भयकथा लिहिणारे आहेत, एखादया कुंभाराप्रमाणे कुठल्याही विषयाला आकार देणारे आहेत, विनोदाचा बाज पकडणारे आहेत, तात्विक लिहिणारे आहेत, अध्यात्मिकही लिहिणारे आहेत. चित्रकार आहेत, छायाचित्रकार आहेत.

बस, या फेसबुकच्या उंचच उंच वॉल ओलांडून तुम्हा सगळ्यांचं लिखाण फलो फुलो हीच सदिच्छा.

उपरती

मी एक मॅनेजमेंट चा कोर्स जॉईन केला आहे. महिन्यातून एक सेशन असतं.  ते झालं की आम्हाला असाईनमेंट असतात ज्या एका महिन्यात पूर्ण करायच्या असतात. त्या क्लास मध्ये जे शिकवतात त्याचे मिनिट्स लिहायला आणि आम्ही महिनाभर असाईनमेंट मध्ये काही दिवे लावलेत का, हे बघायला एक मुलगी आहे, रीमा ठेवू आपण तिचं नाव.

रीमा ने एक व्हाट्स अप ग्रुप बनवला आहे. आमच्या असाईनमेंट्स चे अपडेट्स ती त्यावर टाकते. आणि आम्ही त्या केला की नाही याचा ही फॉलो अप घेते.

तिचा फोन आला की "काय कटकट आहे" वगैरे भाव आमच्या मनात येतात. कुणी तिचा फोन टाळतं. आम्ही कसेही वागलो तरी ती तिचं काम इमान ऐतबारे करते, न कंटाळता. वाईट न वाटू देता.

मागच्या आठवड्यात रीमाने ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट सोडली. काल तिने तो व्हाट्स अप ग्रुप ही सोडला. गंमत म्हणजे तिने ग्रुप सोडल्यापासून तिच्या आभार प्रदर्शनाचे सतत मेसेज ग्रुप वर येत आहेत. खरं तर ती ते वाचूही शकत नाही. रीमा ग्रुपमधून गेल्यापासून तिच्या कामाचं महत्व लोकांना कळतं आहे. ती असताना मात्र तिचं असणं लोकांना कदाचित त्रास वाटत असावं.

आयुष्यही आपण असंच जगतो, नाही? 

पहिला फॉलोअर

कुठलीही कृती करायची म्हंटली की एखादा माणूस आवाज देतो आणि मग लोकं त्याला फॉलो करतात. म्हणजे बघा सिग्नल ला लाल रंग झाला की कुणी एखादा थांबतो आणि मग बाकी सगळे थांबतात.

एखाद्या कंपनीची पार्टी चालू असते. तो इव्हेंट मॅनेजर आवाज देतो की नाचायला या, पण कुणी येत नाही. आणि मग कोपऱ्यातून कुणी एक येतो, नाचायला चालू करतो आणि मग सगळा ग्रुप डान्स करू लागतो.

चांगलं काम करण्यासाठी कुणी एक जण, जो सहसा लीडर असतो, आवाज देतो. सुरुवातीला त्या सादेला कुणी प्रतिसाद देत नाही आणि मग अचानक एक जण डावीकडून येतो आणि म्हणतो "चला काम करू यात". आणि मग ती झुंड कामाला लागते.

सांगायचा मुद्दा हा, की तुम्ही तो साद घालणारा लीडर च असायला पाहिजे असं काही नाही. त्याला प्रतिसाद देणारा पहिला माणूस असला तरी काम पुढे सरकतं. कदाचित त्या यशाच्या अध्यायात तुमचं नाव दिसणार नाही पण या पहिल्या फॉलोअर चं महत्व अनन्यसाधारण आहे.

लीडर असाल तर छानच पण नसाल तर त्याच्या हाकेला पहिला ओ देणारे असाल तरी आयुष्य कारणी लागतं. 

अहंकारी

ज्यांना थर्मामीटर, स्टेथोस्कोप, होकायंत्र, दुर्बीण, सूक्ष्मदर्शक, घड्याळ, सायकल, बॅटरी सेल, चष्मा, शिलाई मशीन, रबर, इलॅस्टिक, कपड्याची झिप हे साधे शोध लावता आले नाहीत ते स्वतः ला फार ज्ञानी म्हणवून घेतात म्हणजे नुसता पोकळ अहंकार पोसायची वृत्ती आहे.

काय, वाक्यात कसला दम आहे की नाही?

होल्ड ऑन. वाक्य माझं नाही आहे. पण सुचलं असतं तर फार भारी वाटलं असतं.

एका सद्गृहस्थांची मित्र विनंती स्वीकारल्यावर त्यांनी मला टाईम लाईन वर पाठवलेला मेसेज आहे.

सॉलिड आवडला.

स्वागत अशा मेसेजने करणारे मित्र आहेत, म्हणून आमचे पाय जागेवर आहेत. नाहीतर आपण फारच अहंकारी आहोत बरं!

सांगून ठेवतो. हा!

लायर्स प्रॉस्पर

Liars prosper

दोनच शब्दांची पोस्ट पण डोकं घुसळवून गेली. अर्थात पोस्ट शिवा ची होती. त्याचं असं आहे, थोडक्यात खूप काही सांगून जातो.

पण ही संपन्नता आपण कशात मोजतो यावर सगळं अवलंबून आहे. ती पैशात च मोजणार असू तर त्यात नक्कीच तथ्य आहे. पण prosperity ही नेहमी पैशात च मोजली जात नाही हे ही तितकं च खरं आहे. दोन्ही वाक्यातला च फार महत्वाचा आहे.

आता हेच बघा ना, अंबानी आणि टाटा. दोन अत्यंत भारदस्त नावं. भौतिक संपत्तीचा विचार करता अंबानी कित्येक मैल टाटांच्या पुढे. पण संपन्नता जेव्हा नैतिकतेच्या तराजूत तोलली जाते तेव्हा मात्र टाटा कुठं आहेत हे सांगायला कुणा बिझिनेस पंडितांची गरज नाही आहे.

जिम कोलिन्स नावाच्या लेखकाचं पुस्तक नुकतंच वाचलं "built to last". थोडं किचकट आहे, पण ज्यांना आपला बिझिनेस १०० वर्षं चालावा असं वाटत असेल त्यांनी हे पुस्तक जरूर वाचावं. ज्यांची झेप "आपल्या नंतर कोण बघणार हा बिझिनेस?" असा प्रश्न ज्यांना पडतो त्यांनी या पुस्तकाच्या वाटेला जाऊ नये.

तुमच्या स्वतः च्या core values (मूळ सिद्धांत) आणि core purpose (मूळ उद्देश) बिझिनेस करताना काय आहेत, हे शोधायला हे पुस्तक मदत करते. आणि हे सिद्धांत पैशाच्या पलीकडे आहेत. अत्यंत अवघड असा exercise आहे. आपलं असणं हे कशासाठी आहे हे शोधणं.

तुम्ही कधी आर्मी च्या कुठल्या ऑफिस ला गेला आहात का? तिथल्या कोअर वॅल्यूज वाचाच. अंगावर काटा उभा राहतो. आर्मीचा जवान देशावर आपली जान न्योछावर करायला कसा तयार होतो हे ते सिद्धांत वाचून कळतं.

आणि प्रत्यक्ष जीवनातही हे मूळ सिद्धांत आणि मूळ उद्देश असेच असावेत की साला जीव गेला तरी बेहत्तर पण मी माझ्या वॅल्यूज पासून ढळणार नाही. आर्मी आणि आपल्यात हाच फरक आहे की बिझिनेस डेथ बेड वर असेल तर तुम्हाला कन्सेशन आहे.

काही जिवंत उदाहरणं आहेत. आपलं घर चे विजय फळणीकर, स्नेहालय चे गिरीश कुलकर्णी, आणि फार दूर कशाला फेबु वर ऍक्टिव्ह असणाऱ्या प्रथितयश लेखिका कविता महाजन यांचं जीवन म्हणजे संपन्नता काय आहे याचा वस्तुपाठ आहे. ही लोकं आपल्या जगण्यातून त्यांचा उद्देश आणि ते कुठल्या सिद्धांतावर, याचा वेळोवेळी प्रत्यय देत असतात. भौतिक संपन्नतेच्या निकषावर ही मंडळी 'फोर्ब्स' च्या लिस्ट वर आसपास ही पोहोचणार नाहीत, पण माझ्या लेखी ह्यांच्या सारखी जमात जगात अतिशय दुर्मिळ आहे हे नि:संशय.

ज्यांचं असणं हे बाह्यरूपानं तोललं जातं, पण त्यांचं अंतरंग काही वॅल्युज जपत असतं, अशांना मात्र त्या शोधाव्या लागतात. आणि त्या एकदा सापडल्या की जगणं हा एक सोहळा असतो. एखाद्या ग्लायडर ला ते भलं मोठं शीड घेऊन धावावं लागतं तशा त्या वॅल्युज मग खांद्यावर वाहाव्या लागतात आणि एकदा की मग कड्यावरून दरीत झेप घेतली की आपण विनासायास विहार करत राहतो.

संपन्नता ह्याला म्हणतात राजा!

आपलं घर

आपलं घर........खुपदा गेलो आहे मी तिथे. आता सवय झाली. भावूक वगैरे होत नाही. तिथल्या मुलामुलींची निरागसता, आजी आजोबांची व्याकुळता, तिथली नि:शब्द शांतता हे पाहून डोळ्यातील पाणी थोपवण्याची गरज पडत नाही. फळणीकर तिथल्या म्हाताऱ्या आजीचा सुरकुतलेला गाल ओढून "माझी माय गं तू" हे म्हणतात तेव्हा मी तिथल्या ताई सारखा फसकन हसतो. आधी सारखा आवंढा गिळत नाही. तिथे पोहोचलो की पोरं पोरी एकसुरात "नमस्कार काका" तेव्हा सराईत पणे हात दाखवतो. जेवायला बसलो की मोठमोठ्याने "वदन कवळ घेता, नाम घ्या श्रीहरीचे" म्हणताना आता अवघडल्यासारखं वाटत नाही.

फळणीकर म्हणाले "आमच्या मुलांशी संवाद साधा. बाहेरच्या जगात काय चालू आहे त्याचा अंदाज येऊ द्या. तुम्ही फिरता इतके". त्या बिचार्यांना काय माहित की मलाच कळत नाही अजून पाण्याची खोली किती आहे ते. अजूनही दोन्ही पाय बुडवून बघतो मी आणि मग गटांगळ्या खातो. पण माझ्या बद्दलच्या गैरसमजाला तडा नव्हता जाऊ द्यायचा. मी पटकन हो म्हंटलं.

या फोटोतली मुलं मुली बघताय? कुणाला आय पी एस, तर कुणाला कॉम्पुटर इंजिनियर, कुणी आर्किटेकट, तर कुणी वकील बनू इच्छितं. दोन मुलींना एअर होस्टेस व्हायचं आणि ज्याच्या खांद्यावर माझा हात आहे त्याला डॉक्टर व्हायचं आहे. त्याला मी विचारलं "हृदयाचा डॉक्टर होणार का?" तर म्हणाला "नाही, मला मेंदूचा डॉक्टर व्हायचंय?" मी त्याला सांगितलं "तू हो बाबा. तसंही मेंदूवरच्या इलाजाची बऱ्याच जणांना गरज आहे" हं, आणि पोरगा आठवीला आहे. फळणीकरांनी या मुलामुलींना उभं केलं हे कर्तृत्व वादातीत आहे पण ही जगण्याची उमेद निर्माण केली आहे ती अद्भुत आहे.

सव्वा तास बोललो. इतक्या लहान मुलांशी संवाद पहिल्यांदा साधला. अवघड असतं ते. किती convey करू शकलो देवच जाणे. शाळेतल्या शिक्षक मंडळींसमोर मी मनोमन नतमस्तक झालो.

त्यांच्या बरोबर जेवण करून निघालो. मुलं परत किलबिल करत म्हणाली "काका, परत या". मी ही हसत त्यांचा निरोप घेतला. आता गलबलून येत नाही, कारण मी परत तिथे लवकर जाणार असतो.

रविवार नखशिखांत सत्कारणी लागतो. 

जोशी आणि मंडलिक

काही वर्षांपूर्वीची गोष्ट. माझा चुलत भाऊ समीर पारीख ऑटो लिमिटेड नावाच्या नामांकित कंपनीत मेंटेनन्स ला होता. मॅनेजर म्हणून. मी एकदा स्पिंडल च्या कामानिमित्त त्याला भेटायला गेलो होतो. तिथे गेलो तेव्हा त्याने माझी जोशी नावाच्या दुसऱ्या मेंटेनन्स मॅनेजर शी ओळख करून दिली. समीर इलेक्ट्रिकल तर जोशी मेकॅनिकल.

मी पुढचे दोन तास दोघांचं निरीक्षण करत होतो. आणि मी पुढचे दोन वर्ष सतत भेटत होतो. जोशींच्या कामात विलक्षण धडाडी होती. समीर जिथे निर्णय घ्यायला कचरायचा, जोशी पटकन "हे करून टाक" किंवा पटकन सप्लायर ला फोन करून ऑर्डर करून टाकायचा. मी एकदा जोशीला हे बोलून दाखवलं तर म्हणाला "I do not like to procrastinate. I believe that action delayed is action denied."

जोशी रिस्क पण घ्यायचा. मी बिझिनेस मध्ये नवीन होतो. किंबहुना मला असं आज वाटतं की समीर माझा चुलत भाऊ असून तो मला काम द्यायला घाबरायचा. त्या कंपनीतून मला पहिली ऑर्डर मिळाली ती जोशी मुळेच. ऑर्डर मिळाल्यावर जोशीला धन्यवाद दिल्यावर, तो म्हणाला "अरे, नवीन सप्लायर ला प्रोत्साहन द्यायलाच पाहिजे. आणि मी तुमच्या प्रोसेस दोन तीन दा ऑडिट केल्या. मोठ्या कंपनीच्या आणि तुमच्या कामाच्या पद्धतीत काही फरक नाही दिसला. पैसे वाचत होते तुझ्या बरोबर. ऑर्डर देण्याची रिस्क घेऊ शकत होतो"

जोशी चं त्याच्या सहकाऱ्यांशी बोलणं दोस्तीचं होतं. हसी मजाक चालायची, पण काम म्हंटलं की जोशी सिरीयस असायचा, आपल्या म्हणण्यावर ठाम ही. समीर च्या बोलण्यात अरेरावी असायची. त्याच्या आवाजाचा प्रॉब्लेम होता की काय जाणे पण त्यात एक तुसडेपणा जाणवायचा.

एकदा मी फर्स्ट शिफ्ट संपताना गेलो होतो. जोशींची घरी जायची वेळ झाली होती, तरी तो कंपनीत होता. समीर ला बाय केल्यावर मी जोशींना विचारलं "काय नेहमीच थांबता का?" तर म्हणाला "हो रे, थांबावं लागतं. एकदा रिस्पॉन्सिबिलिटी घेतली की त्याची ओनरशीप घ्यावी लागते. And for that you might need to walk that extra mile"

पुढे दोघांनीही कंपनी सोडल्याचं कळलं आणि पारीख ऑटो च्या एका फास्ट ग्रोइंग वेंडर कडे जॉईन झाल्याचं कळलं होतं. मागच्या आठवड्यात समीर ला फोन केला, भेटायला येतो म्हणून, ख्याली खुशाली पण कळावी आणि काही बिझिनेस मिळतो का ते पण बघावं. गेल्यावर त्याने कार्ड दिलं Sameer Mandlik, Sr Manager Maintenance. कामाबद्दल बोललो तर "बघू, नंतर कधी तरी" वगैरे चालू झालं.

तेवढ्यात तिकडून एक परिचयाची व्यक्ती दिसली. हो, जोशीच तो. मी पटकन हात मिळवला. तर परिचयाचं हसू दाखवत जुनी ओळख पक्की झाली. समीर ला जोशी म्हणाले "अरे, तो स्पिंडल याला दे रिपेयर ला" समीर, कशाला, तो मोठा वेंडर वगैरे करू लागला. तर जोशी म्हणाले "No arguments Sameer. Please send spindle tomorrow itself" समीर म्हणाला "यस सर, पाठवतो मी"

कुतूहल म्हणून मी जोशीबरोबर कार्ड एक्स्चेंज केलं. कार्ड बघून मला आश्चर्य वाटलं नाही.

Vijay Joshi, Technical Director. 

Growth

एखादा माणूस जेव्हा काही छोटा  बिझिनेस चालू करतो, तेव्हा त्याने बऱ्यापैकी वैयक्तिक आणि आर्थिक रिस्क घेतलेली असते. काय बिझिनेस करायचा, कसा करायचा हे त्याच्या डोक्यात कायम भिरभिर करत असतं. हा बिझिनेस जेव्हा चालू होतो, तेव्हा त्याला बरेच रोल घ्यावे लागतात. अगदी कधी कधी हेल्पर चा सुद्धा. आणि सुरुवातीला तो बऱ्यापैकी हुकूमशाही पद्धतीने बिझिनेस चालवत असतो. बाकी मदतीला काही एम्प्लॉई असतात, पण ते बहुधा सांगितलेलं काम करत असतात. स्वतःचं डोकं वापरायची त्यांना फारशी मुभा नसते. अशा वागणुकीचे बरेच फायदे ही असतात. डिसिजन पटकन घेतले जातात आणि त्यावरची ऍक्शन पण.  अशा वेळेस बिझिनेस ओनर २४ तास कामाचा विचार करता असतो, सात ही दिवस. बऱ्याचदा या आयुष्याबद्दल ते कम्प्लेंट करत असतात. पण काहीतरी करून दाखवण्याची आस इतकी जबरदस्त असते आणि या कामाचा ते इतका लुफत उठवत असतात की त्यांच्या प्रयत्नांचं  कौतुक त्यांना स्वतः ला वाटत असतं.  आणि मग लहान मूल जसं तरुण होतं तसा बिझिनेस ही वयात येतो. आणि तेव्हा मात्र खूप वेगवेगळ्या आव्हानांना सामोरे जावं लागतं. बिझिनेस मध्ये होणाऱ्या वृद्धीचं मग तणावात रूपांतर होतं. कंपनी चालू केल्यावर जो आनंद मिळायचा तो गुल होतो.

असं असेल तर मग वृद्धी कशाला हवी बिझिनेस मध्ये?. इथेच मेख आहे. एकदा तुम्ही कंपनी सुरू करून ती चालू केली की सायकल शिकल्यासारखं आहे. ते पेडल मारावं लागतंच. नाही तर पडला म्हणून समजायचं. बिझिनेस ग्रो करणं वा न करणं यात चॉईस उरत नाही. तुम्हाला व्यवसाय वृद्धी ही करावीच लागते. नाहीतर मग तो गुंडाळावा लागतो. ग्रोथ आली की मग प्रकरण गुंतागुंतीचं होऊन जातं. डिलिव्हरी प्रेशर्स येतात. नवीन सिनियर आणि ज्युनियर लोकं आले. मग त्यांच्या निगेटिव्ह गोष्टी. अहो इतकंच काय त्यांचं बलस्थान (स्ट्रेंथ) पण डोकेदुखी होऊन बसते. आणि हे सगळं व्यवस्थित मॅनेज केलं नाही तर कंपनीची पाटी गायब होण्याचीच शक्यता जास्त. गंमत अशी होते की, बिझिनेस वाढला तरी ओनर ला प्रत्येक घडणाऱ्या गोष्टीवर आणि ती करणाऱ्या प्रत्येक माणसावर नियंत्रण ठेवावं वाटतं. आणि इथे सगळी गडबड होते. या ठिकाणी ओनर ला काम करण्याच्या पद्धतीत बदल करणं गरजेचं असतं. बिझिनेस ग्रोथ च्या गरजा वेगळ्या होतात. कम्युनिकेशन, मग ते कस्टमर बरोबर असू द्या वा टीम मेंबर मधलं, त्याचा स्पीड आणि क्वालिटी यात फरक येणं गरजेचं झालं. मालक मात्र नियंत्रकाच्या भूमिकेत वावरत असतो. अशा नियंत्रकांच्या भूमिकेमुळे तो बिझिनेस ओनर च ग्रोथ साठी मोठा अडथळा होऊन बसतो. त्याच्या आडमुठ्या वागण्यामुळे तो उद्योग ग्रोथच्या अनेक संधी गमावतो.

जो पर्यंत बिझिनेस लहान असतो तो पर्यंत बिझिनेस चा ओनर हीच त्या कंपनीची ओळख असते. आणि एकदा का वृद्धी झाली की मग मात्र मालक आणि मॅनेजमेंट हे अलग होणं क्रमप्राप्त होतं. पण हा असा घटस्फोट, मालकी हक्क गाजवणाऱ्या आणि कुठल्याही प्रॉब्लेम वर विजय मिळवण्याची क्षमता माझ्यातच आहे असं समजणाऱ्या मालकांच्या पचनी पडत नाही.

कंपनीचे ओनर हे कुठल्याही आव्हानाला सामोरे जाऊ शकतात, किंबहुना जातातच. पण कंपनीचा कंट्रोल स्वतः च्या हातून मॅनेजमेंट च्या दुसऱ्या मंडळींच्या हातात देताना मात्र कचरतात. नाही म्हणजे त्यांची फाटतेच. बिझिनेस चा लगाम अलगद दुसऱ्याला देण्यासाठी बुद्धी तर लागतेच पण प्रचंड धैर्य ही लागतं.  बिझिनेस ची वृद्धी हि एक तर बिझिनेस ला वरच्या इयत्तेत टाकते नाही तर झोपवते. The latter is more than likely unless founders change from driving /controlling to managing /leading, and from doing /driving to enabling /facilitating. मुळात लोच्या असा असतो की मालकाला वाटतं, मीच एकटा शहाणा. मलाच कळतं कुठं काय करायचं अन कसं करायचं. ओनर ला जो विरोध करतो तो बिझिनेस चा दुश्मन. हे टाळण्यासाठी मग बिझिनेस ओनर मॅनेजमेंट च्या की पोझिशन ला आपले जवळचे नातेवाईक आणून ठेवतात. आता या नातेवाईक मंडळींनी कितीही विचित्र तारे तोडले तरी हाकलून देता येत नाही. आणि मग मॅनेजमेंट ला काम करणं हे दुस्तर होऊन बसतं. जगातल्या कुठल्याही प्रचंड कंपन्या बघितल्या तर तुमच्या लक्षात येईल की त्याच्या मॅनेजमेन्ट मध्ये प्रोफेशनल्स चा भरणा असतो. (या प्रकाराला सन्माननीय अपवाद असतात पण, ते बोटावर मोजण्याइतके).  मॅनेजमेंट वर रिस्पॉन्सिबिलिटी टाकली जाते पण ऑथॉरिटी मात्र स्वतः: कडे किंवा ह्या फॅमिली मेम्बर कडे. अशा वेळेस चांगली माणसं सोडून जातात आणि जी राहतात त्यांचा प्रकाश पडत नाही. बऱ्याचदा तर बघितलं आहे की खूप चांगलं काम करणाऱ्या एखाद्या कर्मचाऱ्याला बिझिनेस ओनर आपला प्रतिस्पर्धी समजतो. आणि मग कंपनी राजकारणाचा आखाडा बनतो.

आणि मग हे असं घडलं की मग मात्र कंपनीची उतरंड चालू होते. बिझिनेस ओनर जो एकेकाळी हिरो असतो, त्याला लोकं अक्षरश: सहन करतात आणि कंपनी रडतखडत चालू लागते. आणि मग एखाद्या ग्रेट म्हणून ओळखल्या जाऊ शकणाऱ्या कंपनीची ऱ्हासाकडे वाटचाल होऊ लागते. - मूळ इंग्रजी लेखक गुरविंदर सिंग

पार्टनर १

मी म्हणालो पार्टनरला "काय रे, इतक्या बेफाम गर्दीत तू इतका कुल पणे कसा गाडी चालवतो"

पार्टनर म्हणाला "कसं आहे, मी सगळ्यांना पुढे जाऊ देतो मग मला खूप मोकळा रस्ता मिळतो. मग मी निवांत गाडी चालवतो"

मी: अरे, याला काय अर्थ आहे. सगळे तुझ्या पुढे निघून जातील ना!

पार्टनर: त्याने काय फरक पडतो. आणि खरं सांगू, यातील बरेच जण पुढच्या सिग्नल वर नाही तर एखाद्या ट्राफिक जॅम मध्ये भेटतात.

मी: अरे, पण तुला पहिले निघून जावं असं कधी वाटत नाही?

पार्टनर: नाही वाटत. मला नाही आवडत त्या रॅट रेस मध्ये पळायला. आणि गंमत म्हणजे "Even if you win this rat race, you are still rat"

पुढे म्हणतो कसा, "आयुष्यात ही मी असाच जगतो"

आयला, हा पार्टनर म्हणजे खरंच डोक्याला खुराक आहे.

बलविंदर

मी त्याला भेटलो तेव्हा फारच इम्प्रेस झालो होतो. झकास ऑफिस, त्याचा तिथला वचक, बाहेर उभी असलेली बी एम डब्ल्यू, त्याने दाखवलेलं अगत्य. एकदम टकाटक. तो त्या ऑफिसचा मालक होता याबाबत माझ्या मनात अजिबात संदेह नव्हता. बलविंदर नाव त्याचं. सुपर प्रिसिजन नावाची त्याची कंपनी. एक्स वाय झेड नावाच्या जगातल्या सर्वोत्तम बेअरिंग कंपनीचे वितरक आहेत ते. ज्या पद्धतीने बलविंदर कंपनी चालवायचा त्यामुळे कंपनीची सॉलिड भरभराट होत होती.

माझी आणि बलविंदर ची ओळख झाल्यावर त्याने मला काही वर्षांनी सांगितलं की तो त्या कंपनीचा ओनर नाही आहे तर तो जनरल मॅनेजर आहे. पण मला हे कळलं तेव्हा त्याची अन माझी ओळख होऊन तीन वर्ष होऊन गेली होती. माझा त्यावर विश्वास बसत नव्हता. पण आता तोच सांगत होता म्हंटल्यावर विश्वास ठेवणं भाग होतं. मी त्याला विचारलं,  हे कसं काय जमलं बुवा तुला?

तर स्टोरी अशी होती की कंपनीचे मालक कलकत्त्याला राहतात. ९५ च्या सुमारास त्यांना दिल्ली भागात बिझिनेस वाढवायचा होता. हा बलविंदर त्यांच्या संपर्कात आला. त्याने बेफाम काम सुरु केलं. मला सांगताना बलविंदर ने सांगितलं "माझं एक आहे. मी कंपनीचा नोकर आहे असं मी कधीच मानत नाही. मी स्वतः ला कंपनीचा ओनर समजतो. आणि सगळे निर्णय तसे घेत गेलो. मालकांनी त्यावर कधी ऑब्जेक्शन घेतलं नाही. बिझिनेस वाढवताना मी मालकांना पैसे मागत नव्हतो, त्यामुळे त्यांनीही मला कधी आडकाठी आणली नाही"

हे सांगताना सुद्धा त्याने एक किस्सा सांगितला. कंपनी भाड्याच्या जागेत होती. जागा कमी पडत होती. तिथपासून काही अंतरावर बलविंदर ला हवी तशी जागा/बिल्डिंग मिळत होती, पण भाड्याने नव्हे तर विकत. त्याने मालकाला सांगितलं. साडेसहा कोटी किंमत. ओनर टाळाटाळ करत होते. या पठ्ठ्याने एक इनव्हेस्टर शोधून स्वतः अख्खी बिल्डिंग विकत घेतली अन कंपनीला भाड्याने दिली. जेव्हा मालकाने ती विकत घेण्याची तयारी दाखवली तेव्हा एक मिनिट वाया न घालवता कंपनीला मामुली प्रॉफिट वर ट्रान्सफर केली.

९८ साली बलविंदर ला मारुती ८०० द्यायला खळखळ करणाऱ्या मालकाने २००७ साली बी एम डब्लू दिली आणि आता त्याने अजून एक स्वतः घेतली. दुसरी घेताना मी त्याच्या समोर होतो. ती घेण्याआधी सचिन तेंडुलकरची एम ६ उचलायचा त्याचा प्लॅन होता. किमतीवरून फिसकटला.

शक्यतो आपण नोकरदार आधी गोष्टी मिळाव्यात अशी आशा ठेवतो आणि मग जेवढे मिळतील त्याला अनुरूप काम करतो, नंतर आयुष्यात पुढची पायरी गाठतो. (Having-Doing-Being). बलविंदर सारखी माणसे शिडीच्या शेवटच्या पायरीवर जाऊन मनाने उभे राहतात. त्याचप्रमाणे ते कामाची दिशा ठरवतात आणि मग त्यांना पाहिजे त्या गोष्टी पायाशी लोळण घेतात. (Being-Doing-Having).

म्हणून जुनाच धोशा परत लावतो

"Be an employee, be an employer"

डॉक्टर, तुम्हीच

नाही नाही, हा व्हाट्स अप फॉरवर्ड नाही आहे. दस्तुरखुद्द अस्मादिक (काय कौतुक. आवरा) सदर डॉक्टरकडे पेशंट म्हणून गेले आहेत. एकदा २००९ साली. वडिलांना घेऊन. अत्यंत स्थितप्रज्ञतेने त्यांनी समजावून सांगितलं "लास्ट स्टेज पोटाचा कँसर आहे. फार तर सहा महिने. Palliative treatment म्हणून एक छोटं ऑपरेशन करू यात. बाकी खूप खर्च करण्यात अर्थ नाही" तेव्हाही ही पाटी होतीच. पण तेव्हा स्मार्ट फोन नव्हते, फेसबुक ही नव्हतं. काही दिसलं की फोटो उडवायची खाज नव्हती, लिहायची पण नव्हती अन या त्या डेज ला शुभेच्छा द्यायची तर त्याहून नव्हती.

चार महिन्यापूर्वी बेकार पोट दुखत होतं. आमच्या एरियातल्या एका डॉक्टर कडे ट्रीटमेंट घेतली पण काय बरं वाटेना. बरं घरच्या डॉक्टर ची थेअरी अशी की पोटदुखी, ताप, सर्दी असले आजार औषध घेतले की आठवड्यात बरे होतात. अन नाही घेतले तर सात दिवसात. त्यामुळे त्यांच्याकडे तब्येत दाखवायची काही सोय नाही.

मग परत हे डॉक्टर आठवले. त्यांच्याकडे गेलो.  ही पाटी दिसली. लागलीच हात सरसावले. स्मार्ट फोन काढला, खिच्याक. मध्ये फेबु वर नसल्यामुळे फोटो माझ्या अद्वितीय संग्रहात पडून होता. आज वाचलं की डॉक्टर डे आहे म्हणून.

शोधून काढला. शुभेच्छां बरोबर तो फोटो ही झळकवतो.

खूप मस्त वाटतंय. अगदी डॉक्टरांच्या ट्रीटमेंट नंतर पोट दुखायचं थांबलं, त्यापेक्षाही मस्त.

(त्यांचं नाव दिसू नये अशी मी काळजी फोटो काढताना घेतली असं जर तुम्हाला वाटत असेल तर ते साफ चूक आहे. तो माझ्या फोटोग्राफीच्या दिव्य कलेचा नमुना आहे. पण पोस्टला फिट आहे. कसलं ना! गिरे तो भी टांग ऊपर)

कॉपी पेस्ट, शेयर आणि मी.

कॉपी पेस्ट, शेयर आणि मी.

(इडली, ऑर्किड आणि मी च्या चालीवर)

मी इथे अधून मधून लिहितो. त्याचा दर्जा वगैरे काय असतो हा वादाचा मुद्दा आहे. माझा एक कॉलेज चा मित्र म्हणतो, "तू काय लिहितोस ते काही फार भारी नाही आहे. समोर आलेले अनुभव शब्दबद्ध करतोस. लिखाण म्हणजे, जे तुम्ही बघत नाही त्या पलीकडे जाऊन लिहिणं. तिथे कल्पकता दिसते. त्यामुळे तू काही फार हुरळून जाऊ नको" असो. तो काहीही म्हणत असला तरी इथे मला वेगळ्या प्रतिक्रिया ऐकू येतात. इतकंच नाही तर विविध लोकं ते शेयर करतात. यात वेगवेगळ्या वयोगटातले लोकं आले. माझ्यापेक्षा वयाने लहान, मोठे आणि समवयीन.  गंमत अशी की काही जण शेयर करताना माझी परवानगी मागतात. तिथे मात्र मी पाणी पाणी होतो.

मला सगळ्यांना हेच सांगणं आहे की शेयर करताना माझी परवानगी ची गरज नाही आहे. तुम्ही ते खुशाल शेयर करू शकता.

काय आहे, हा प्लॅटफॉर्म असा आहे की जिथे शेयर करू नका असा अट्टहास ठेवण्यात काही मतलब नाही. शेयर करताना माझं नाव लिहिलंत तर आनंद आहे. ते नाही लिहिलं तरी मला स्वतः ला काही फरक पडत नाही. अगदी थोडक्यात सांगतो की जो पर्यंत माझ्या शब्दांचा वापर करून कुणी पैसे कमवत नाही तो पर्यँत हे या इंटरनेट च्या नभंगणात कुठेही फिरलं तरी माझी काही हरकत नाही. पैसे जरी कमावले तरी आकांडतांडव करण्या पलीकडे मी काही करू शकत नाही याची मला पूर्ण जाणीव आहे आणि तो करण्याचा हक्क बजावेल हे नक्की. अर्थात हे सगळं इतकं आत्मविश्वासाने लिहिण्याचं कारण हे आहे की त्या लिहिण्याला व्हॅल्यू , काही लोकं म्हणतात तशी, असेलही कदाचित, पण त्याला किंमत नाही याची मला मनोमन कल्पना आहे.

याचं कारण आहे. माझं फुटकळ लिहिणं फुकट लोकांपर्यंत पोहोचेल अशी या फेसबुकची किमया आहे. अन ते तसं पोहचावं हा माझा निर्णय आहे. एका लाइक ला पाच रुपये पडतील आणि ते गोळा करण्यामागे कितीही उदात्त हेतू लिहिला तरी माझ्या पोस्टवर लाइक करणे तर दूर, मित्र यादीत किती जण ठेवतील हा प्रश्न आहे. त्यामुळे फेसबुक अन व्हाट्स ऍप वर लिहून जर नंतर माझं नाव काढून कुणी शेयर केलं तर आरडाओरड करण्यात काही मजा नाही असं मला वाटतं. मायक्रोसॉफ्ट ने सुरुवातीला स्वतः पायरेटेड सॉफ्टवेयर मार्केट मध्ये वाटले अन नंतर त्यावर बोंब मारण्यासारखा प्रकार आहे तो.

ज्यांच्या विचारांची, लिखाणाची लोकं किंमत करतात ते ती कशी वाजवून घेतात हे मी पाहतो. काही चांगलं ऐकायला मिळावं यासाठी मी २००० रुपये तासाला मोजले आहेत. बाकीच्यांचं काय घ्या, फार काही तारे न तोडता सुद्धा शिरपूरच्या प्राचार्यांनी पाकीट दिलंच की मला.  फेसबुकच्या मित्रांनी सुद्धा पुस्तकं, काव्य संग्रह प्रकशित केलीच आहेत. 

एकदा एका कॉन्फरन्स मध्ये एक उद्योजक आपण ट्रेन केलेली लोकं, शिकून झालं की कसं दुसरीकडे जातात याची कैफियत मांडत होता. वक्ता की जो एका जापनिज कंपनीचा एम डी होता, म्हणाला "इतकी पण काळजी करू नका. तुम्ही ट्रेन केलेला माणूस तुमच्या सेगमेंट मध्ये, मग दुसऱ्या इंडस्ट्रीत का असेना, काम करतोय यात समाधान माना. इंडस्ट्री प्रति, समाजाप्रती तुमची काही लायबेलिटी आहे, ती पूर्ण केली असं समजा". त्याच धर्तीवर माझे शब्द स्वतः चे म्हणून कुणी खपवले तर गालातल्या गालात हसून आनंद घेण्यात काय हरकत आहे.

अर्थात हे माझं स्वतः चं मत आहे. बाकी अनेक विचाराप्रमाणे त्याला ही काही फारशी किंमत नाही याची मला पूर्ण जाणीव आहे. ☺☺

टीसी

काही काही लोकांचा मला लहानपणापासूनच दरारा जाणवतो. पोलीस एक आणि दुसरे लोकं म्हणजे रेल्वे चे टी सी. अगदी आता आता पर्यंत टी सी रेल्वे त तिकीट चेक करायला आला की ते चेक करून मला परत देईपर्यंत माझ्या हृदयाची धडधड वाढलेली असायची.

तसं बघायला गेलं तर निवांत लोकं असतात, ही टी सी मंडळी. बरं पोलिसांसारखा राकट भाव ही नसतो त्यांच्या चेहऱ्यावर. तरीहि त्यांच्याबद्दल माझ्या मनात दहशत का होती हे एक न सुटलेलं कोडं आहे.

त्यांच्या प्रोफेशन बद्दल आकर्षण ही आहे. कदाचित ते घालत असलेला कोट अन टाय यामुळे ते निर्माण झालेलं असावं. पूर्वी तर ते टोपी ही घालायचे.  काही टी सी जरी कडक बिडक कोट घालत असले तरी बहुतांश जरा जुनाट च घालतात. समाजातल्या सर्व वर्गाशी संबंध येणाऱ्या या लोकांच्या गणवेशात कोट अन टाय चा समावेश कुणी आणि का केला असावा हा प्रश्न माझ्या मनात बऱ्याचदा येऊन गेला आहे. आजकाल दिसत नाही, पण पूर्वी यांची नियमानुसार आणि टॉयलेट च्या बाजूला होणारी वसुली बरीच असायची. त्यामुळे पैशांची देवाणघेवाण होताना ते कोटाच्या खिशातून बऱ्याच नोटा काढायचे. ते सुद्धा आकर्षणाचे कारण असावे.

त्यांची बाकीची आयुधं अगदी कित्येक वर्ष जशीच्या तशी आहेत. एक ब्रिफकेस अन हातात तिकिटाच्या लिस्ट चं भेंडोळं. पूर्वीच्या टंक सदृश लोखंडी पेट्यांची जागा आता व्ही आय पी ने घेतली हाच तो काय फरक. त्या ब्रिफकेस मध्ये काय असेल याचा मी आता अंदाज बांधू शकत असलो तरी लहानपणी बरीच उत्सुकता असायची. बहुधा त्यात नोटाच असाव्यात असं वाटायचं.

दिवसा किंवा रात्री कधीही तिकीट चेक करायला आले तर टी सी च्या डोळ्यावर मी कधीही झोप बघितली नाही आहे. ही किमया ते कशी साधू शकतात हे एक आश्चर्यच आहे. ते स्वतः ला ठेवतात ही व्यवस्थित. घोटलेली दाढी, व्यवस्थित भांग, अगदी शुभ्र नसले तरी बऱ्यापैकी पांढरी शर्ट पँट, वर उल्लेखलेला कोट, त्यावर एकीकडे त्यांचं नाव, तर दुसरीकडे भारतीय रेल्वे चा शिक्का कोरलेला बिल्ला असा वेष घातलेली एक कुटुंब वत्सल व्यक्ती समोर येते. आपल्याला असलेल्या अधिकाराचा अत्यंत सुयोग्य वापर करत असल्यामुळे त्यांच्या बद्दल आदर मिश्रित भीती वाटते. आता पर्यंत मी हजारो रेल्वे प्रवास केले आहेत. पण या प्रवासात एका ही टीसी शी कडक्याचं तर सोडाच पण आवाज चढवून भांडण पाहिल्याचं माझ्या लक्षात नाही आहे. बरं इतके लोकं डब्यात असले तरी त्यांच्याशी वायफळ बडबड करताना ही मी त्यांना कधी बघितलं नाही आहे. एखाद्या सुंदर तरुणींचे किंवा माझ्यासारख्या अजागळ माणसाचं तिकीट बघताना एकच प्रकारचा स्थितप्रज्ञ भाव तोंडावर ठेवणे हे योगी माणसाचं लक्षण आहे. आपण बरं आणि आपलं काम बरं असा त्यांचा खाक्या असतो.

ही लोकं कधी त्यांच्या कामाबद्दल फारशा कंप्लेंट करताना ही दिसत नाहीत. कधी संपावर गेल्याचं आठवत नाही. डब्यात त्यांचा वावर अगदी उत्फुल दिसत नसला तरी त्यांच्या चेहऱ्यावर वैफल्य ही दिसत नाही. अत्यंत निर्विकारपणे ते काम करतात अन डब्यातून निघून ही जातात.

त्यांच्या कामाच्या वेळा हा माझा आजही कुतूहलाचा विषय आहे. ते डब्यात शिरतात अन साधारण चार पाच तासाने कुठल्याशा स्टेशन वर उतरतात. त्यांचं घर कुठल्या गावाला असतं, जिथे चढतात की जिथे उतरतात तिथे, की अजून भलत्याच गावाला, उतरल्यावर ते राहतात कुठे, जेवतात कुठे, ते जर इतके फिरतात तर त्यांचे घरचे लोकं त्यांची काळजी करतात का, आपली पोरं प्रवासातून घरी आलो की चिकटतात, त्यांची ही तसंच करत असतील का, डब्यात तिकीट चेक केल्यावर अन चार्ट वर अतिशय बारीक अक्षरात काही लिहिल्यावर ही लोकं पुढचं स्टेशन येईपर्यंत गायब असतात, मग तेव्हा ते काय करतात, ते नेहमीच रेल्वे च्या पँट्री चं खातात का, त्यांचे कपडे पांढरे कसे राहतात, शूज नेहमीच पॉलिश केलेले कसे असतात असे एक ना अनेक प्रश्न माझ्या मनात कायम रुंजी घालतात.

खरं तर त्या चार तासाच्या प्रवासासाठी टीसी त्या दोन किंवा तीन डब्यांचा अनभिषिक्त सम्राट च असतो. पण तरीही त्यांच्या वागणुकीत तो तोरा नसतो. अगदी आऊट ऑफ वे जाऊन त्यांना फारसे निर्णय घेता येत नसावेत पण मी बऱ्याच टीसी ना एखाद्या कुटुंबाला, अडलेल्याला जमेल तशी मदत करताना कैक वार बघितलं आहे.

ज्या कुणी या लोकांचा गणवेश, कामाच्या वेळा, जॉब रिस्पॉन्सिबिलिटी ठरवल्या असतील तो प्रोफेसर ग्रेट च म्हंटला पाहिजे.

वर्षानुवर्षे अत्यंत निगर्वीपणे काम करणाऱ्या या टीसी जमातीला प्रेमभरा नमस्कार.

(खरं तर मानाचा मुजरा वगैरे लिहिणार होतो, पण टीसी मुजरा केल्यावर येऊन आपले दोन्ही हात पकडतील आणि म्हणतील "अहो, मुजरा कशाला, आपला नमस्कार बराय")