व्यासपीठावरील मान्यवर आणि उपस्थित मित्रगण
हृदयात धडकी भरावी असे अनेक मित्र समोर दिसत आहेत.
सगळ्यात प्रथम जावे त्या देशा या पुस्तकाचा लेखक मंदार वाडेकर आणि प्रकाशक झंकार ऑडिओ यांचे मनःपूर्वक अभिनंदन. फेसबुकवर लिखाण करून त्याचे पुस्तक छापणाऱ्यांची काही जण खिल्ली उडवतात. ते साहजिक पण आहे म्हणा. मी ही त्यापैकी एक आहे. कारण आम्ही या क्षेत्राची निवड केली नाही आहे, तर एक व्यासपीठ तयार झालं आहे, त्याचा वापर करून आपल्या छंदाला एक मूर्त स्वरूप मिळावं म्हणून हा खटाटोप आहे. त्यातून अर्थार्जन व्हावं हा बहुतांश लोकांचा उद्देश नसावा, माझाही नव्हता आणि मंदारचा पण नसावा. असं असूनही हा घाट घातला जातो. त्याचं साहित्यिक मूल्य काय आहे, लिखाणाचा दर्जा काय आहे यावर फारशी चर्चा करण्यात काही मतलब नाही कारण कला क्षेत्रातील लोक नसल्यामुळे लिखाणाचा रियाज नसतो. तर ती पातळी गाठणे हे अवघडच आहे. पण तरीही आपलं लिखाण हे कुठल्या ब्लॉग सर्व्हर वर ठेवण्याऐवजी तिचं लिखित स्वरूपात पुस्तक आणणे हे माझ्यालेखी कौतुकास्पद आहे त्याबद्दल पुन्हा एकदा मंदार आणि प्रकाशकांचे अभिनंदन.
मंदारची आणि माझी ओळख फेसबुकची. त्याचा एक तुफान विनोदी लेख माझ्या वाचनात आला. त्यावेळी त्याने त्याच्या ब्लॉगचा ऍड्रेस तिथे लिहिला होता. मग मी तिथे अजून काही लेख वाचले आणि त्याला मित्र विनंती पाठवली, ती त्याने स्वीकारली सुद्धा. ही गोष्ट साधारण २०१४ ची. आता जवळपास एक दशक झालं आमची ओळख होऊन.
आज त्याने मला इथे प्रमुख अतिथी म्हणून का बोलावलं हा माझ्यासमोर प्रश्नच आहे. मी त्याला म्हंटले सुद्धा की एक मित्र म्हणून प्रेक्षकात बसतो मी, हे व्यासपीठ वगैरे जास्त होतं आहे. कारण लौकिकर्थाने आम्ही एकमेकांच्या पोस्टवर पडीक नसतो. बरं पुस्तकात त्याने उल्लेख केल्याप्रमाणे तो संघाचा माणूस आणि मी डाव्या विचाराचा पण सेंटर लाईन कडे असणारा. म्हणजे फेसबुकच्या भाषेत तटस्थ किंवा डबल ढोलकी वगैरे वगैरे. बर स्टेजवर अध्यक्ष म्हणून शेफाली मॅडम. म्हणजे या सगळ्या समीकरणात मी कुठेच बसत नव्हतो. म्हणजे मंदारच्या लिखाणाचा फॅन तेही काही विशिष्ट पोस्ट चा ही एक उपाधी सोडता माझ्याकडे दुसरं काही क्वालिफिकेशन नव्हतं. पण तरीही त्याने मला बोलावलं आणि इथे बोलण्याची संधी दिली याबद्दल सर्वप्रथम त्याचे आभार मानतो.
आता पुस्तकाबद्दल जावे त्या देशा. सगळ्यांना माहिती आहे की आजकाल पुस्तक वाचण्याचं प्रमाण खूप कमी झाला आहे. कार्यक्रमात बोलायचं म्हणून मी मंदार कडून पुस्तक मागून घेतलं. म्हणजे पिक्चर न पाहता रिव्ह्यू लिहिणं किंवा कुठल्याही विषयावरती फारसा अभ्यास न करता मत प्रदर्शित करणं हे सोशल मीडिया वरती चालतं. पण तुमच्यासारखे बहुश्रुत लोक जेव्हा समोर बसलेले असतात तेव्हा आपलाही अभ्यास झालेला असावा असं मला वाटलं. त्यातही अजून एक गंमत झाली. मंदारने मला जे पुस्तकाची कॉपी पाठवली त्यामध्ये 240 व्या पानानंतर 245 पान आलं होतं. मंदारला मी सांगितल्यानंतर ही चूक फक्त माझ्याच पुस्तकात झाली होती. मला क्षणभर शंका आली की मंदारने मुद्दामून असं पुस्तक माझ्याकडे पाठवलं का मी खरंच वाचतोय का. ती चूक लक्षात आली नसती तर कदाचित मंदारने माझी चिरफाड करणारी पोस्ट टाकली असती का आणि मग त्याच्या कुठल्यातरी नागपूरचे मित्राने या ओव्हरटेड माणसाला का बोलवलं अशी कॉमेंट केली असती का हे सगळं माझ्या मनात येऊन गेलं. जोक्स अपार्ट मला सांगायला आनंद वाटतोय की मंदारच्या पुस्तकाने मला परत जुना मीच भेटवला. 30 जानेवारीला रात्री पुस्तक वाचायला घेतल्यानंतर एक फेब्रुवारीला संध्याकाळी मी ते वाचून संपवलं होतं. म्हणजे मनात आणलं तर आजही पुस्तक पूर्वीसारखं मी एका बैठकीत संपवू शकतो हा विश्वास जावे त्या देशा या पुस्तकाने दिला याबद्दल मी मंदारचे आभार मानतो.
पुस्तक दोन भागात आहे. पहिला भाग सावंतवाडी सांगली मुंबई दुबई सिंगापूर इथपर्यंत आहे आणि नंतरचा भाग हा अमेरिकेला समर्पित आहे. प्रवास हेच मुळात एक विद्यापीठ आहे असं माझं मत आहे. मंदारच्या पुस्तकाने ते अधोरेखित झालं आहे. फक्त मी जे प्रवासातून शिकतो आणि मंदार ज्या अँगल ने प्रवास करतो, त्यातील गोष्टी टिपतो यात जमीन अस्मानाचा फरक आहे.
पुस्तक वाचल्यावर पहिली भावना मनात कुठली आली असेल तर ती म्हणजे मंदार बद्दल मत्सर. ही भावना तो अमेरिकेत राहतो, बँक ऑफ अमेरिकेचा व्हाईस प्रेसिडेंट आहे, डॅलस मध्ये त्याचं अलिशान घर आहे त्याच्याकडे फोर्ड एक्सप्लोरर आहे, हार्ले आहे म्हणून नाही तर मला त्याची असूया वाटली ते त्याच्या नॉलेजचा आवाका बघून. म्हणजे हा माणूस काय करत नाही? उत्तम लिहितो, कविता करतो, गातो, इंग्रजी पिक्चर बघतो, त्यातील डायलॉग लक्षात ठेवतो, त्याचं तुफान वाचन आहे, कलेचा आस्वाद घेतो. अरे म्हणजे एखाद्या माणसात किती गुण असावेत. मला मंदार चा हेवा वाटला तो ह्या गोष्टींसाठी. जावे त्या देशा ही सिरीज मी वाचायला लागल्यावर मंदारला 22 एप्रिल 2023 ला मेसेज पाठवला तो खालील प्रमाणे
"तुझी सध्याची सिरीज फारच दर्जेदार लिखाणाची मेजवानी आहे. त्यात तुझा नेहमीचा विनोदाचा बाद सोडून तुझ्या व्यक्तिमत्त्वाची प्रगल्भ संवेदनशील बाजू त्या लिखाणाद्वारे समोर येत आहे ती अचंबित करणारी आहे. ज्या लिखाणाने खेळून ठेवलं असं फार कमी फेसबुकवर वाचायला मिळतं अशा काही मोजक्या लिखाणात तुझ्या या सिरीजचा समावेश करेल. तू तंत्रज्ञ आहेसच, हे लेख जपून ठेवावे हे मी सांगण्याची गरज नाही पण तरीही आग्रह धरतो.
कॉमेंट द्वारे कौतुक करणे बाबतीत मी फार कंजूष आहे असा माझ्यावर आरोप केला जातो. पण तुझ्या पोस्टवर कॉमेंट करताना मी थकत नाही हे मला विशेष सांगावं वाटतं."
त्यानंतर कामाच्या गडबडीत माझे काही लेख वाचायचे राहून जायचे मग मी तो नाद सोडून दिला पण ते करताना मला वाटलं होतं की या लेखांचं नक्की पुस्तक येईल आणि तेव्हा मला सर्वच सलग वाचता येईल. आज माझं भाकीत खरं ठरलं याचा आनंद होतोय.
या पुस्तकात मला काही गोष्टी प्रकर्षाने जाणवल्या त्याचा उल्लेख इथे करावासा वाटतो. थोडसं ऐकायला कुणाला कसंतरीच वाटेल पण मंदारच्या हृदयामध्ये थोडा समाजवाद पण लपलेला आहे. तो अमेरिकेत राहतो, बँक ऑफ अमेरिकेचा व्हाईस प्रेसिडेंट आहे, म्हणजे तो मेंदू ने भांडवलशाहीचा पाईक आहे. पण हृदयात त्याच्या सोशॅलिझम आहे हे अनेक ठिकाणी जाणवतं. मी सुद्धा कॅपिटलिझम आणि सोशॅलिझम एकाच शरीरामध्ये घेऊन फिरणारा माणूस आहे. अतिशय क्षुद्र उदाहरण आहे माझं. पण जेव्हा मंदार नेटिव्ह अमेरिकनस, तिथली ब्लॅक लोक यांच्या बद्दल, त्यांच्या मनस्थितीबद्दल, त्यांच्या सामाजिक परिस्थितीबद्दल अतिशय पोट तिडकीने लिहितो तेव्हा आम्ही दोघे एकाच नावेतले प्रवासी आहे असं मला प्रकर्षाने जाणवतं. हे पुस्तक इंग्रजीमध्ये बहुदा येणार नाही कारण ते आलं आणि त्याच्या अमेरिकन सुपीरियर्सनी वाचलं तर मंदार तिथं डिपोर्ट होईल अशी शंका माझ्या मनात साठवून गेली.
आणि दुसरी गोष्ट मला भावली ती म्हणजे मंदारचं प्राणी आणि पक्षांबद्दल सप्रेम एकही प्राणी किंवा पक्षी त्याच्या प्रेमातून सुटला नाहीये. म्हणजे मग त्यात साप आहे, मासे आहे, खारुताई आहे, घोडे आहेत, अस्वल आहेत, मूस नावाचा प्राणी पण आहे. प्राण्यांना असणारं जगण्याचं स्वातंत्र्य, त्यावर मानवाने घातलेला घाला आणि त्यांच्याबद्दल असणारी आत्मीयता याबद्दल मंदारने वेगवेगळ्या लेखात फार मनापासून लिहिलं आहे. मंदारच्या व्यक्तिमत्त्वाची ही हळवी बाजू पहिल्यांदाच या पुस्तकाच्या निमित्ताने माझ्यासमोर आले.
लिहिण्याच्या फ्लो मध्ये अनेक लेखक, अभिनेते, चित्रपट, गाणे, गायक यांचे संदर्भ येतात ते सर्व अमेरिकन असल्यामुळे थोडी पंचाईत होते. म्हणजे एका लेखांमध्ये माडगूळकरांच्या बनगरवाडीचा उल्लेख आहे. ते रिलेटही होतं. पण ट्रूपाक, ज्युएल, ग्रीन डे अशा रॅपर,सिंगर किंवा अल्बम चे उल्लेख आले त्याबद्दल लक्षात येत नाही. जुन्या काळात पुस्तकांमध्ये एक शेवटी संदर्भसूची असायची. या पुस्तकाच्या पुढच्या आवृत्तीमध्ये हे जे लोक आहेत यांची माहिती जिथे मिळेल त्या वेबसाईटचा ऍड्रेस जर शेवटी संदर्भसूची मध्ये दिला तर आमच्या नॉलेजमध्ये अजून एक चांगली भर पडेल असं मला एक मनाला वाटून गेलं. हेच मी जॉन रॉकफेलर किंवा तो एक श्रीमंत की ज्याचं मी नाव आता विसरलो. मी शोधायचा प्रयत्नही केला की ज्याने एक पूर्ण जंगल बसवलं आहे त्यांचाही उल्लेख त्या संदर्भसूची मध्ये व्हावा
मी जरी मराठवाड्यातील असलो तरी आता पुण्याचा पाणी गेले 40 वर्ष पितोय त्यामुळे पुस्तक ची फक्त स्तुतीच केली तर मला फारसं करमणार नाही म्हणून काही त्रुटी पण सांगू इच्छितो.
सगळ्यात पहिले म्हणजे पुस्तकात फोटो का नाहीयेत हा प्रश्न मला पहिला पडला. कारण मंदार कडे एक भारी चा कॅमेरा आहे त्याच्याकडे फोटो काढण्याची कला ही असणार आहे. आणि त्यांनी हे जे काही त्यांनी प्रवास वर्णन केलेलं आहे तिथे त्यांनी खूप फोटोही काढले असणार आहेत. त्या फोटोंचा समावेश या पुस्तकात का नाहीये हे एक मला कळलेलं नाहीये . कारण तो येलो स्टोन, तिथला कारंजा, किंवा जंगल, तो टेक्सास मधला मोकळा रस्ता, किंवा असंख्य दर्या, किंवा ती क्षारयुक्त पांढूरकी जमीन इथले जर फोटो असल्यास ते तर अजून बहार आली असती. मंदारच्या लिखाणाने ते सगळं डोळ्यासमोर येतं पण फोटो त्याला पूरक असल्यास ते मला असे एक वाटून गेलं
आणि दुसरी ही तक्रार आहे की अनेक इंग्रजी शब्द ज्याला मराठी प्रतिशब्द उपलब्ध आहेत त्यांचा वापर का नाही केला हे एक माझ्या मनाला चाटून गेलं. म्हणजे एका वाक्यामध्ये युज्वली हे देवनागरीत लिहिले की ज्याला "सहसा" हा प्रतिशब्द अगदी सहज उपलब्ध आहे. अजून एक उदाहरण द्यायचं झालं तर एका वाक्यामध्ये जोजवणे हा अगदी मूळ मराठी शब्द की जो आज फारसा प्रचलित नाहीये पण त्या वाक्याच्या सुरुवातीला सोशल फॅब्रिक की ज्याला माझ्या मते सामाजिक वीण हा एक चांगला प्रतिशब्द उपलब्ध आहे तर हे का नाही वापरले ही एक छोटीशी माझे तक्रार समजू शकता. जी पुढच्या आवृत्तीमध्ये आपण दुरुस्त करू शकतो असं मला वाटलं
अर्थात पुस्तकाच्या एकूण कंटेंट समोर दुसरी सूचना तुम्ही टाळू शकता पण पहिल्या सूचनेचा जरूर विचार व्हावा असं माझं नम्र मत आहे. पुस्तक वाचताना मला बऱ्याचदा असं मनामध्ये आलं की अमेरिकेत फिरणाऱ्यांसाठी काही लेख तर अगदी पाठ्यपुस्तकासारखे आहेत फिरायला जायचं असेल तर त्याच्यातून अगदी नोट काढू शकतो आपण आणि पुस्तकाचा सुयोग्य वापर होऊ शकतो.
मंदार अजून काही देश फिरलेला आहे. माझ्या मते त्याची काही लेखही होते. व्हॅटकीन सिटी, ग्रीस, इजिप्त या देशातील पर्यटनाबद्दल त्याने लिहिलेलं मला आठवतं आहे. कदाचित दुसऱ्या पुस्तकांसाठी हे सगळे लेख त्याने राखून ठेवलेत असं मला वाटतं. तेही पुस्तक त्याचं लवकर यावं. त्याचे अनेक विनोदी लेख ही आहेत त्याचेही पुस्तक यावं ह्या शुभेच्छा देतो आणि पुन्हा एकदा मंदार आणि प्रकाशकांचे अभिनंदन करतो आभार मानतो आणि तुम्हा सर्वांचे आभार मानतो की तुम्ही माझे हे मनोगत ऐकून घेतलं धन्यवाद.
